विवाह 2

#षोडशसंस्काराः(विवाहे प्रतिकूलता शांति)#खंड_१७४=}->
"(संकटे स मनु प्राप्ते याज्ञवल्क्येन योगिना| शान्तिरुक्ता गणेशस्य कृत्वा तां शुभ माचरेत्||मेधातिथिः||)"
देशकालौ संकीर्त्य- मम आत्मनः मम सर्वविध निर्विघ्नता सिद्ध्यर्थं अपसव्य( अमुक सपिंड गोत्रज) पुरुषस्य (स्त्रीयाः) संजात मृति जनित प्रतिकूल सकल दोष परिहार द्वारा) सव्यम्- सपरिवारस्य सकुटुंबस्य आयुः आरोग्यादि अभिवृद्धिअर्थं संतति अविच्छेदार्थं सकलभूति सिद्ध्यर्थं परमेश्वर प्रीत्यर्थं सग्रहमखां विनायक शांतिं करिष्ये...
तदंगत्वेन गणपति पूजनं पुण्याहवाचनं मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं ब्रह्माचार्यादि वरणं च करिष्ये...
वरणान्तं समाप्य* दिग्रक्षणं पञ्चगव्यकरणं प्रोक्षणं च, देवाऽयान्तु इत्यादि भूम्यादि पूजनान्तं समाप्य-
हरिद्रचूर्णेन स्वस्तिकमंडलं निर्माय मंडले प्रागग्रान् कुशानास्तीर्य तेष्वोपरि काष्ठपीठं निधाय पीठोपरि श्वेतवस्त्रं प्रसार्य तस्योपरितः चतुर्दिक्षु ॐस्वस्तिनऽ० अनेनमन्त्रेण स्वस्तिकं अक्षतैर्विरच्य स्वस्तिकेषु पूर्णपात्ररहितान् चतुः कलशान् संस्थाप्य-
उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना| मृत्तिके हन मे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतम्| इति सप्तमृतिः निक्षिप्य. नदीसंगमजलं च निक्षिप्य, सतीर्थवरुणकलशान् संपूज्य.. भद्रसूक्त पाठः
स्थंडिले वह्निं संस्थाप्य- वह्निं ध्यात्वा- अन्वाधानम्- घृताक्ता समित् त्रयं गृहित्वा अस्मिन्नावाहिते अग्नौ जातवेदसमग्निं इध्मेन, प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्निषोमौ चक्षुषी आज्येन, गणपतिं आज्येन, आदित्यादि नवग्रहान् अष्टाऽष्टवारं यथा लाभः समिद्ध(यव) चरु तिलाज्यादि द्रव्यैः, ईश्वरादि आधिदेवताः अग्न्यादि प्रत्याधिदेवताश्च चतुश्चतुर्वारं तेरैव द्रव्यैः, विनायकाद्या सप्तदेवताः इन्द्रादि दिक्पालाँश्च द्विर्द्विर्वारं तेरैव द्रव्यैः,
अत्र विनायकशांतौ मितं संमितं शालं कंटकं कूष्माण्डं राजपुत्रं व्योमकेशं पार्वतिं भीमजं वसुदेवं अर्कं सोमं भौमं बुधं गुरुं शुक्रं शनैश्चरं राहुं केतुं बाहुलेयं विष्णुं इन्द्रं अग्निं यमं निर्ऋतिं वरुणं वायुं कुबेरं ईश्वरं ब्रह्माणं अनंतं चैताः एकैकं चरुद्रव्येण, गणेशाम्बिके स्वस्वमन्त्रेण अष्टोत्तरशतं वा सहस्रवारं चरुद्रव्येण, समस्तव्याहृतिभिः प्रजापतिं अष्टाविंशतिवारं तिलाज्येन वा आज्येन हुत शेषेण अग्निं स्विष्टकृतमग्निं, ईध्मसन्नहनेन रुद्रं,अयासमग्निं देवान् विष्णुं अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चित्तदेवताः आज्येन,(ब्रह्मा ते समिधत्रयं गृहित्वा) अयासमग्निंदेवान् विष्णुं अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चित्तदेवताः आज्येन, पुनः यजमान: ब्रह्मणःहस्ताद् समिद्ध त्रयेण- ज्ञाताज्ञातदोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन विश्वान् देवान् संस्रवेणांगदेवताः प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु विनायकशांति कर्मणा श्वोयक्ष्ये..समस्त व्याहृतिनां प्रजापतिर्प्रजापतिर्बृहती अन्वाधान समिद्ध होमे विनियोगः....
ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदं न मम.
अन्वाधानं समाप्य- ऐशान्यां पीठोपरि श्वेतवस्त्रं प्रसार्य- अक्षतैर्अष्टदल मंडलं कृत्वा पूर्णपात्रान्त कलशविधानेन संस्थाप्य च सम्पूज्य, पूर्णपात्रे- कृताग्न्युत्तारण प्राणप्रतिष्ठित गणेश अंबिकयोः मूर्तौ गणानान्त्वा० इति गणपतिं- ॐ गौरीर्मिमाय० इति गौरीं आवाह्य.गणेश अंबिका परितः अक्षतपुंजेषु अन्वाधानोक्ता व्योमकेशादि पञ्चविंशति देवान् आवाह्य.
ध्यानम्- (शार्दूल विक्रिडीत)जेतुं यः त्रिपुरं हरेण हरिणा व्याजाद् बलिं बध्नता,स्रष्टुं वारिभवोद्भवेन भुवनं शेषेण धर्तुं धराम्||पार्वत्या महिषासुरप्रमथने सिद्धाधिपैः सिद्धये, ध्यातः पंचशरेण विश्वजितये पायात् स नागाननः||१|| देव्यायया ततमिदं जगदात्म शक्त्या० गणेशाम्बिकाभ्यां नमः आवाहनाद्यैः उपचारैः यथासंभवं सम्पूज्य, प्रार्थना- मुदा करात्त मोदकं सदा विमुक्तिसाधकम्, कलाधरावतंसकं विलासिलोकरक्षकम्|| अनायकैकनायकं विनाशितेभदैत्यकम्, नताशुभाशुनायकं नमामि तं विनायकम्||१||विद्राणे रुद्रवृन्दे सवितरि तरले वज्रिणि ध्वस्तवज्रे,जाताशंके शशांके विरमति मरुति त्यक्तवैरे कुबेरे|| वैकुंठे कुंठितास्त्रे महिषमतिरुषं पौरुषोपघ्ननिघ्नं, निर्विघ्नं निघ्नती वः शमयतु दुरितं भूरिभावा भवानी||२|| अनेन यथाशक्तिपूजनेन गणेशाम्बिकौ प्रीयेताम् न मम".
प्रधानपीठादुत्तरतः ऐशाने ग्रहमंडलदेवतान् संपूज्य,
अग्निं परिसमुह्य पर्युक्ष्य चरोद्वासनान्त कुशकंडिकां समाप्य (शेष कुशकंडिकां अभिषेकानन्तरम्) सप्त्नीकयजमानः गोघृतेन स्व स्व शरीरं सम्मर्द्य कटुतैलेन पुनः सम्मर्द्य, सर्वौषधिभिः अंगानि उद्वर्तय. भद्रासने चोपविश्य पैषात्मक विधिना पुण्याहवाचनं कृत्वा, ( कर्मांग देवता वरुणः प्रीयताम्) सुवासिन्या नीराजयित्वा, पूर्वादि क्रमेण प्रत्येक कलशस्य तृतियांश जलेन अभिषेकः- पूर्वदिक्कलशेन- सहस्राक्षं शतधारं० दक्षिणदिक्कलशेन- भगं ते वरुणो राजा० पश्चिमदिक्कलशेन- यत्ते केशेषु दौर्भाग्यं० उत्तरदिक्कलशेन- पूर्वोक्तत्रिभिर्मंत्रैः शेषसमस्तकलशोदकेन शतधारया वा- ॐसुमित्रियान० एतद्वै पावनं स्नानं सहस्राक्षं ऋषिस्मृतम्| तेन त्वां शतधारेण पावमान्यः पुनंत्विमाः|| शक्रादि दशदिक्पाला ब्रह्मेशकेशवादयः| आपः ते घ्नन्तु दौर्भाग्यं शांतिं ददतु सर्वदा| समुद्रगिरयो नद्यः मुनयश्च पतिव्रताः| दौर्भाग्यं घ्नन्तु ते सर्वं शांतिं यच्छन्तु सर्वदा|| पादगुस्फोरुजंघास्य नितंबोदरनाभिषु| स्तनोरुबाहुहस्ताग्र ग्रीवास्वं सांगसंधिषु|| नासाललाटकर्णभ्रू केशांतेषु च यत् स्थितम्|| तदापो घ्नंतु दौर्भाग्यं शांतिं यच्छन्तु सर्वदा||
आचार्यः- तिष्ठन् यजमानदंपत्योर्मूध्नि पूर्वाग्रान् कुशानास्तीर्य स्रुवेण जुहुयात्- ॐमिताय स्वाहा- मिताय इदं न मम" ॐसंमिताय स्वाहा- संमिताय इदं न मम " ॐशालाय स्वाहा- शालाय इदं न मम"ॐकटंकाय स्वाहा- कटंकाय इदं न मम" ॐकूष्मांडाय स्वाहा-कूष्मांडाय इदं न मम " ॐ राजपुत्राय स्वाहा- राजपुत्राय इदं न मम "
शेष कुशकंडिकां समाप्य अन्वाधानोक्ता होमं समाप्य- उत्तरपूजनं बलिदानान्त कर्मं कृत्वा स्नायेताम्"
गणेशाम्बिकौ पञ्चोपचारैः सम्पूज्य वंशपात्रे सतिलौदनं सुरां लवणयुक्तपायसं शूश्कुलिकाः मोदकं वटकान् कूष्मांडं सपुष्पोपहारान् निधाय गणेशाम्बिका गायत्रीभ्यां निवेदयित्वा- यथा पात्रे दधि दूर्वा शमीपत्र सिद्धार्थका गंधाक्षतकुसुमाञ्जलिः जलेन कुर्यात् तु पूर्णपात्रम्- गृहित्वा- गणेशाम्बिकाभ्यां अर्घ्यदानं ॐधामन्ते० प्रार्थयेत्- रूप न्देहि जय न्देहि भगवन् देहि मे भगम्|पुत्रान् देहि धन न्देहि सर्वान् कामांव्श्च देहि मे|| रूप न्देहि यशो देहि भगं भगवति देहि मे| पुत्रान् देहि० सौभाग्यं अंबिके देहि भाग्यं रूपं यशोऽपि च| स्त्रियं पुत्रान् च कामान् च तथा शौर्यं च देहि मे||
सोपहारशूर्पं च नित्वा चतुष्पथे भूमिं प्रोक्ष्य स्थापयित्वा यजमानः- हस्ते जलमादाय ॐ बलिं गृह्णन्त्विमे देवा ह्यादित्या वसवस्तथा| मरुतश्चाश्विनौ देवाः सुपर्णाः पन्नगाग्रहा|| असुरा यातुधानाश्च पिशाचा मातरो गणाः| शाकिन्यो यक्षवेताला योगिन्यः पूतना ग्रहा|| जृंभकाः सिद्धगंधर्वा नागाविद्याधरानगाः|दिक्पाला लोकपालाश्च ये च विघ्नविनायकाः|| जगतां शांतिकर्तारः ब्रह्माद्याश्च महर्षयः| मा विघ्नं मा च मे पापं मा संतु परिपन्थिनः|| सौम्या भवन्तु तृप्ताश्च भूतप्रेत सुखावहाः|| गृहमागत्य पादौ हस्तौ प्रक्षाल्य,
पूर्णाहुतिं वसोर्धारां च समाप्य,गौर्वा तन्मूल्यं दत्वा, शेषकर्मं समापयेत् इति....
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री. उमरेठ.




#षोडशसंस्काराः(विवाह) #खंड १७४}->
कन्या का गुरुबल और पुरुषों को सूर्यबल, तथा दौनों को चन्द्र का बल देखना चाहिये। जन्मराशि से १,३,६ गुरु पूजासे अच्छा होता हैं। ४,८,१२ गुरु मृत्युसूचक हैं -->
"(स्त्रीणां गुरुबलं श्रेष्ठं पुरुषाणां रवेर्बलम् । तयोश्चन्द्रबलं श्रेष्ठमिति गर्गेण भाषितम्।। जन्म त्रि दशमारिस्थः पूजया शुभदो गुरुः। विवाहेऽथ चतुर्थाष्टद्वादशस्थो मृतिप्रदः।। ज्योति०नि०।।)"
जन्मराशि से १-संताननाश, २- धनवाली, ३- विधवा, ४- कुशीला,५- पुत्रों से युक्त, ६- पतिनाश,७- सुहागिन, ८- पुत्रहिन, ९- पति की प्यारी, १०- पुत्र और पतिहिन, ११- धन से युक्त और १२- वन्ध्या -- फल कहे हैं -->
"(नष्टात्मजा धनवती विधवा कुशीला - पुत्रान्विता हतधवा सुभगा विपुत्रा। स्वामिप्रिया विगतपुत्रधवा धनाढ्या - वन्ध्या भवेत्सुरगुरौ क्रमशोभिजन्मा।। देवलः।।)"
मीन, धन और कर्क का गुरु अशुभ भी हो (अर्थात् इन्हीं राशियों के गुरुवर्ष में) तो विवाह और यज्ञोपवीत में श्रेष्ठता को करता हैं ---> "(झषचापकुलीरस्थो जीवोप्यशुभगोचरः। अतिशोभनतां दद्याद्विवाहोपनयादिषु ।। बृहस्पतिः।।)"
कर्क , धन,मीन, मित्रक्षेत्री(८-१) राशि का या इन्हीं नवांश में गुरु हो तो कन्या को सौभाग्य, संतान, धन-वैभव की वृद्धि होती हैं ---> "( स्वोच्चे गुरुः स्वभवने भवनेथ मित्रे - मित्रांशके स्वभवनोच्च गतांशके वा । कर्मात्य जन्म निधनानि च तु स्त्रये वा - पुत्रार्थ सौख्य पतिवृद्धि करो विवाह।। चंडेश्वर।।)"
११ वर्ष से अधिकवय की कन्या के लिये विवाहमुर्हूत में जो ज्योतिषि गुरुबल, सूर्यबल की गिनती करता हैं वह ब्रह्महत्या का भागीदार बनता हैं - अर्थात् ११ वर्ष की कन्या के बाद गुरुके दोष नहीं रहता ---> "(गुरुरबलो रविरशुभः प्राप्ते ऐकादशाब्दं या कन्या। गणयति गणक विशुद्धः स गणको ब्रह्महा भवति।। नारद।।)"
बारहवर्ष की अवस्था से आगे गुरु सब स्थानों में शुभदायी हैं पाँचवे और छठे वर्ष में ही शुभ गोचर देखना होता हैं - सातवर्ष से ग्यारहवर्ष तक अशुभ गुरु भी अपने उच्च और अपनी राशि का हो तो मंगलप्रद हैं। और शुभ राशि का हो तो फिर दोष का विचार ही क्या ? अर्थात् शुभराशि के गुरुमें भी दोष नहीं, विवाह हो सकता हैं --> "(सर्वत्रापि शुभं दद्याद्द्वादशाब्दात्परं गुरुः। पञ्चषष्ठाब्दयोरेव शुभगोचरता मता।। सप्तमात्पञ्चवर्षेषु स्वोच्चस्वर्क्षगतो यदि। अशुभोपि शुभं दद्याच्छुभऋक्षेषु किं पुनः।। गर्गः।।)"
रजस्वलाकन्या के गुरु शुद्धि की चिन्ता नहीं करनी चाहिये, आठवें गुरु में भी तीगुना पूजन कर विवाह हो सकता हैं। आठवर्ष की कन्या के विवाह में सूर्य और गुरुबल, नव वर्ष की कन्या के विवाह में सूर्यबल और दशवर्ष की कन्या के विवाहमें ही चन्द्रबल तथा ग्यारहवें वर्ष से अधिक रजस्वला(वृषली/स्त्री) के विवाह में ब्राह्मणों के लिए कन्यादान वा क्षत्रियादि के लिए पाणिग्रहण के समय मुर्हूतकाल में #लग्नबल देखना चाहिये --> "( रजस्वलायाः कन्याया गुरुशुद्धिं न चिन्तयेत्। अष्टमेपि प्रकर्तव्यो विवाहस्त्रिगुणार्चनात्।। अर्कगुर्वोर्बलं गौर्या रोहिण्यर्कबला स्मृता। कन्या चन्द्रबला प्रोक्ता वृषली लग्नतो बला ।। गर्गः।।)"
शुक्लपक्ष में २,५,९ वें चन्द्रमा का दोष नहीं हैं, कृष्णपक्ष में ४,८,१२ वें चन्द्रमा का दोष नहीं हैं --> "( द्विपंचनवमे शुक्ले चंद्रमाः श्रेष्ठ उच्यते। अष्टमे द्वादशे कृष्णे चतुर्थे श्रेष्ठ उच्यते।। मु ०संग्रह।।)
दश वर्ष के बाद कन्या शुद्धि रहित होती हैं। अतः कृष्णपक्ष में ताराशुद्धि, और शुक्लपक्ष में चन्द्र शुद्धि देखकर ग्यारहवें वर्ष तक तथा बारहवें वर्ष से या रजस्वला होने के बाद लग्नशुद्धि देखकर विवाह करना चाहिये - १६ वर्षोपरांत वर को ४,८,१२ सूर्य तथा १२ वर्षोपरांत कन्या को ४,८,१२ गुरु का दोष नहीं रहता ---> " ( दशवर्षव्यतिक्रान्ता कन्या शुद्धिविवर्जिता। तस्यास्तारेन्दुलग्नानां शुद्धो पाणिग्रहो मतः।। द्वादशाब्देपरे कन्या षोडशाब्दे परे वरे । व्ययवेदाष्टमे जीवे सूर्ये चैव न दोषभाक्।। व्यासः।।)"
शास्त्रसम्मत कन्याविवाहकाल --> आठवर्ष की कन्या, नववर्ष की रोहिणी, दशवर्ष की कन्या ही विवाहने योग्य हैं, इससे आगे वृषली या रजस्वला संज्ञा को प्राप्त होती हैं ---> "( अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा च रोहिणी। दशवर्षा भवेत्कन्या अत ऊर्ध्वं रजस्वला " { द्वादशे वृषलीभवेत् -- अन्यत्रेपि पाठभेदः।। गर्गः।।)"
मुर्हूतकालिक लग्नकुंडली में त्रिकोण (५,९) और सप्तम रहित केन्द्र(१,४,१०) स्थानों में रहा बुध १०० दोष, शुक्र २०० दोष और गुरु लक्ष दोषों का विनाश करता हैं। लग्न या नवांश में १,४,७,१० वा ११ वें स्थान में रहे बुध, शुक्र,गुरु या लग्नेश समूहदोषों का नाश करता हैं, जिस प्रकार बडे रुई के पर्वत को एक चीनगारी भस्म कर देती हैं ---> "( त्रिकोणे केन्द्रे वा मदनरहिते दोषशतकम् - हरो सौम्यः शुक्रो द्विगुणमपि लक्षं सुरगुरुः। भवेदाये केन्द्रेऽगप उतवलेशो यदि तदा - समूहं दोषाणां दहन इव तूलं शमयति।। )"
गुरु शुक्र एकदूजे से लग्न या नवांश में केन्द्र में होने से समस्त दोषों दूर होतें हैं ---> "( जीव शुक्रो यदा केन्द्रे परस्परमुपागतौ। नवांश मंडल चक्रे सर्वदोष विनाशदौ।।)"
जब चन्द्र से केन्द्र में गुरु हो या त्रिकोण में हो तो समस्त दोषों का नाश होता हैं, जैसे शिवद्वारा हलाहल विष का नाश होता हैं ----> "( यदा शशांकादगुरुर्हितार्चि केन्द्र त्रिकोणेषु समस्तवीर्य। तदा ययुर्नाशमुदगार वीर्या दोशा यथा हालहलो हरेण )"
केन्द्र (१,४,७,१०) अथवा त्रिकोण (५,९) वें स्थान में गुरु तथा ११ वाँ सूर्य हो अथवा वर्गोत्तमी ( जो लग्नराशि हो वही राशि का नवांश हो) या ११ वें स्थान में चन्द्र हो तो अशुभ मुर्हूत, पापग्रह प्रभाव या अन्य समस्त दोषों का नाश होता हैं -- किसी भी कार्य में सिद्धि होती हैं --- > "( केन्द्रे कोणे जीव आये रवे वा लग्ने चन्द्रेवापि वर्गोत्तमे वा । सर्वेदोषा नाशमायान्ति चन्द्रे लाभे तद्वद् दुर्मुर्हूर्ताश दोषाः ।।)"
तिथि, वार, नक्षत्र योग अादि के बल न होनेपर भी लग्न का बल हो तो कार्य सिद्धि होती हैं यह मत गर्गजी नारदजी और कश्यपऋषि का हैं --> "( न तिथिं न च नक्षत्रं न योगो नैन्दवं बलम् । लग्नमेव प्रशंसन्ति गर्गनारदकश्यपाः।। ज्यो०निबं०।।)"
ॐस्वस्ति।। शेष पुनः


सूर्य उत्तरायण के होनेपर शुक्लपक्ष में ज्योतिषशास्त्रानुसार शुभ लग्न में अक्षतयोनि वाली कुमारी कन्या का पाणिग्रहण करना चाहिये -> *#उदगयन_आपूर्यमाणपक्षे_पुण्याहे । #कुमार्याः_पाणिं_गृह्णीयात् ।। पार०गृ० १/४/५।।
माघ, फाल्गुन,वैशाख, मार्गशिर, ज्येष्ठ और आषाढ़ (जबतक उत्तरायण का सूर्य हो तबतक के मासों में - दक्षिणायण में नहीं) विवाही हुई कन्या सौभाग्यवती तथा धनवती होती हैं और श्रावण, पौष, भाद्रपद, चैत्र, आश्विन तथा कार्तिक में विवाही कन्या वैधव्य को प्राप्त होती हैं ---> "( माघ फाल्गुन वैशाखे यद्यूढा मार्गशीर्षके। ज्येष्ठे चाषाढमासे च सुभगा वित्तसंयुता।। श्रावणे वापि पौषे वा कन्या भाद्रपदे तथा । चैत्राश्वयुक्कार्त्तिकेषु याति वैधव्यतां लघु।। व्यासः।।)"
माघ, फाल्गुन, वैशाख तथा ज्येष्ठ मास ये विवाह में श्रेष्ठ हैं और कार्त्तिक मार्गशिर मध्यम हैं शेष सम्पूर्ण मास विवाह में निन्दित हैं -- > "( माघफाल्गुन वैशाखज्येष्ठमासाः शुभप्रदाः। कार्तिको मार्गशीर्षश्च मध्यमौ निन्दिताः परे।। नारद।।)"
यदि मकर की संक्रान्ति पौष में हो तो पौष में और मेष की संक्रान्ति चैत्र में हो तो चैत्र में भी विवाह करनेके दोष नहीं आषाढ़ तथा मिथुन की संक्रान्ति में किया हुआ विवाह बहुत उत्तम होता हैं यह गर्गाचार्य का कथन हैं -> "( पौषेपि कुर्यान्मकरस्थितेर्के चैत्रे भवेन्मेषगतो यदा स्यात्। प्रशस्तमाषाढकृतं विवाहं वदन्ति गर्गा मिथुनस्थितेर्के।। वसिष्ठ।।)"
=======================
मंगलके सब कर्मों में और विवाह तथा कन्या के सम्बन्ध में चैत्र और पौष को छोड़कर दशमासों प्रशस्त हैं --> "( मांगल्येषु विवाहेषु कन्यासवरणेषु च । दशमासाः प्रशस्यन्ते चैत्रपौष विवर्जिताः।। ज्योतिर्गर्ग/ राजमार्त्तण्ड।।)"
आपस्तंब ने कहा हैं कि विवाह की सब ऋतु हैं, शिशिर के दो मास पौष को छोड़कर श्रेष्ठ हैं --"( सर्वऋतवो विवाहस्य। शैशिरो मासौ परिहार्य्योत्तमं च नैदाघम्।। आपस्तंब।।)"
माघ, फाल्गुन और आषाढ को छोड़कर नौ महिने मुख्य काल हैं, यह सुदर्शनभाष्य में लिखा हैं --> "( माघफाल्गुनाषाढवर्जे नव मासा मुख्यकालः।। सुदर्शन भा०।।)"
विवाह में सभी मास योग्य हैं और कोई आचार्य कहतें हैं कि आषाढ़ माघ, फाल्गुन के बिना शिशिरसम्बन्धी प्रथम और पिछले पौष तथा चैत्र को विवाह में त्याग दे --> "( सर्वेमासा विवाहस्य शुचितपस्यवर्जम्। इत्येके ।। बौधायनसूत्र व्या०।।)" -----> @पूर्वोत्तरौ शिशिरसंबन्धिनौ मासौ पौषचैत्रौ विहाय।। निर्णयामृत।।)"
#खंडन --> निर्णयामृत की व्याख्या और बौधायन सूत्र की व्याख्या मूर्खता पूर्ण होने से त्यागने योग्य हैं -+ क्योंकि कालादर्श में कहा हैं कि रात्रि में लग्न हो तो बारह मासों में विवाह करें, तथा जो ज्योतिष में माघ आदि नव महिनों की विधि कही हैं वह शूद्रों के निमित्त हैं - गृह्यसूत्र का पक्ष ही द्विजों को मानने योग्य हैं --> "( निशि चेत्सर्वेषु द्वादशस्वपि मासेषूद्वहेत् ।। कालादर्श।।)" ---- "( ये तु ज्योतिषे माघादिविधयस्त गृह्यसूत्राणां द्विजपरत्वेन प्राबल्याच्छूद्रादिपराः।। कमलाकरः।।)"
किसी आचार्य ने यह कहा हैं कि सब काल में विवाह में योग्य हैं -- यह मत आसुरादि विवाह के विषय में कहे हैं कारण कि धर्म के विवाह में समय की परिक्षा हैं अधर्म के विवाहोंमें नहीं ----> (#सार्वकालमेके_विवाहम्। #तदासुरादिविषयम्।। #धर्म्येषु_विवाहेषु_कालपरिक्षणं_नाधर्म्येषु।। आश्वलायन गृह्यपरिशिष्ठ।।)| -- आगे रत्नमाला में कहा हैं कि आसुर आदि विवाह माघ चैत्र आदि निषिद्ध मासों में भी होतें हैं -> "( आसुरादयो माघचैत्रादि निषिद्धकालेष्वपि भवन्ति।। रत्नमाला।।)"
ॐस्वस्ति।। शेष पुनः


#षोडशसंस्काराः(विवाह)#खंड १७६}->
गुर्वादित्य , व्यतिपात्त, वक्रीगुरु, गुरु का अतिचार, नष्टचन्द्र शुक्रके क्षय और बाल्य तथा वृद्धावस्था के गुरुमें और पौष, चैत्र, वर्षा-शरदऋतु, अधिकमास, केतु तारे का निकलना मासान्त सिंह के गुरु में -- #विवाह, व्रत, यात्रा, आदि पुर(नगर)और महल निर्माण, क्षौरविद्या और उपविद्या को यत्न से त्याग दे --> "( गुर्वादित्ये व्यतिपात्ते वक्रातीचारगे गुरौ। नष्टे शशिनि शुक्रे वा बाले वृद्धेऽथवा गुरौ।। पौषे चैत्रेऽथ वर्षासु शरद्यधिकमासके। केतूद्गमे निरर्शेंर्क सिंहस्थेऽमरमन्त्रिणि।। विवाहव्रतयात्रादि पुरहर्म्यगृहादिकम्। क्षौरं विद्योपविद्यां च यत्नतः परिवर्जयेत् ।। शौनकः।।)"
शुक्र और गुरु बाल्यवस्था के हो, सिंह का गुरु हो, या सिंह का सूर्य हो, वा गुर्वादित्य हो, मलमास, बृहस्पति के अतिचारमें वापी, कूप, विवाह आदि न करें , सिंह और मकर के गुरु को यत्न से त्याग दें -> "( बाले शुक्रे वृद्धे जीवे नष्टे जीवे। बाले जीवे जीवे सिंहे सिंहादित्ये जीवादित्ये । तथा मलिम्लुचे मासि सुराचार्येतिचारगे।। वापीकूपविवाहादि क्रियाः प्रागुदितास्त्यजेत्।। सिंहस्थं मकरस्थं च गुरुं यत्नेन वर्जयेत्।। मदन पारि० ज्योतिःसाग०।।)"
अतिचार में प्राप्त हुआ गुरु फिर यदि उस राशिपर न आवे तो वह वर्ष लुप्तवर्ष हुआ जानें, सब कर्मों में छोड़ने योग्य हैं ---> "( अतिचारगतो जीवस्तं राशिं न व्रजेत् पुनः। लुप्तः संवत्सरो ज्ञेयः सर्वकर्म बहिष्कृतः।।लल्ल।।)"
गोदावरी और भागीरथी के बीच में सिंहस्थगुरु में विवाह न करें, और मकर के गुरु तथा सिंह के सूर्य में सब देशों में विवाह त्याग दें --> "( गोदाभागीरथीमध्ये नोद्वाहः सिंहगे गुरौ। मघास्थे सर्वदेशेषु तथा मीनगते रवौ।। पराशरः।।)"
भागीरथी के उत्तर और गौतमी के दक्षिण तट में सिंहस्थगुरु में विवाह और यज्ञोपवीत का दोष नहीं - अन्य क्षेत्र में दोष हैं --> "( विवाहो दक्षिणे कूले गौतम्यां नेतरत्र तु। भागीरथ्युत्तरे कूले गौतम्या दक्षिणे तथा ।। विवाहो व्रतबन्धश्च सिंहस्थेज्ये न दुष्यति।। वसिष्ठ।।)"
मकरस्थ गुरु हो तो मगध, गौड, सिंधु और कोंकण इन देशों में व्रतबन्ध, चौल और विवाह आदि कर्म नहीं करना चाहिये --> "( मागधे गौडदेशे च सिंधुदेशे च कोंकणे। व्रतं चूडां विवाहं च वर्जयेन्मकरे गुरौ।। दैवज्ञ मनोहर।।)"
सिंह के गुरु के समय मेष का सूर्य हो तो गंगा और गोदावरी के बीच के प्रदेशो में विवाह आदि कर्म शुभ हैं परन्तु कलिंग, गौड और गुजरात में सिंहस्थ गुरु का अवश्य त्याग करें ---> "( मेषार्के सद्व्रतोद्वाहौ गंगागोदांतरेऽपि च। सर्वः सिंहगुरुर्वर्ज्यः कलिंगे गौड गुर्जरे।। बा०बो-ज्यो०।।)"
जब गुरु वक्री और मार्गी हो तब गुजरात, काठियावड़, मालवा, सिन्ध, मारवाड़, और व्रज इन प्रदेशों में उसका दोष नहीं लगता --> "( सौराज्यके मालवभेददेशे वक्रातिचारावशुभौ विवाहे। नास्तो गुरोः सिन्धुमरुव्रजेषु नीवृत्स्वतोऽन्येषु विवर्जनीयौ।। ज्योतिर्विदामरण।।)"
जब सिंह का गुरु हो और सूर्य मेष राशिस्थ हो तो मंगलकार्य करना श्रेष्ठ हैं --> "( मंगलानिह कुर्वीत सिंहस्थे वाक्पतिर्यदा। भानौ मेषगते सम्यगित्याहुः शौनकादयः।। ज्योतिर्निबन्ध।।)"
यदि गुरु वक्री हो या अतिचारी हो तो २८ दिनतक उपनयन, विवाह तथा मुंडन नहीं करना चाहिये -> "( वक्रातिचारगे जीवे वर्जयेतदनंतरम्। व्रतोद्वाहादि चूडायामष्टाविंशतिवासरान्।। राज०मार्त०।।)"
विवाह के पहिले पिता के घर ऋतुमती और यौवन के चिन्हों वाली कन्या हो जाय तो उसको देखकर पितरों को नरक भोगना पड़ता हैं। अतः गुरु-शुक्र अस्त, चातुर्मास, सिंह का गुरु हो तो भी कन्या का विवाह करना शुभ हैं ----> *"( या राका सकुचा तथा ऋतुमति - तातालये तिष्ठती - तां दृष्ट्वा पितरः पतन्ति नरके - घोरेऽतिघोरेपि च। शुक्रे चास्तगते विरुद्धगुरुणा - सुप्ते च नारायणे - सिंहस्थेपि बृहस्पतौ यदि तदा - कुर्याद् विवाहोत्सवम्।। मुर्हूत संग्र/ मुर्हूत चिं०।।)"*
सूर्योदय से दिन के प्रथम भाग में विवाह उत्तम हैं, मध्याह्न समय में कन्यादान उत्तमोत्तम हैं, रात्री में मध्यम हैं औरअपराह्ण के पिछले भाग में विवाह करना श्रेष्ठ हैं ---> "( मुख्यो विवाहः पूर्वाह्णे मध्याह्ने चोत्तमोत्तमः। निशायां मध्यमः प्रोक्तश्चापराह्णेषु गर्हितः।। मुर्हूत संग्रह।।)"
गुरु-शुक्र दौनों बाल्य, वृद्ध-मूढ़ हो तो ही शुभ कार्य का त्याग करें, एक का दोष नहीं ---> "( यदेकस्यापि मूढत्वे शुभकर्म न दोषकृत्। तयोः मूढत्व मेवोक्तं दोषदं गुरुशुक्रयोः।। बृहस्पतिः।।)"
शुक्र अस्त का हो और यदि बुध उदित हो तो विवाहित कन्या अाठ पुत्रवती होती हैं - अर्थात् इस समय शुभ कहा हैं ---> "( अस्तंगते भृगुसुते भवेद्यदि बुधोदयः। पुत्राष्टकस्य जननी तदोढ़ा कन्यका भवेत्।। सारंग।।)"
बुधोदय हो और यदि गुरु अस्त का हो तो इस समय विवाहित कन्या आठपुत्रों की माता बनती हैं --> "( शशांकजो यदोदेति गुरोरस्तगतं यदि । पुत्राष्टकस्य जननी तदोढा़ कन्यका भवेत्।। सारंग।।)"
ॐस्वस्ति।। शेष पुनः


#षोडशसंस्काराः(विवाह)#खंड१७७}-
कन्यादान ब्राह्मण-वर को ही दिया जाता हैं, अन्येतरों को अपनी इच्छानुकुल्य कन्या दी जाती हैं, अतः ब्राह्मणों के अतिरिक्त अन्यवर्णों में कन्यादान संकल्पपूर्वक आदि विधान नहीं होतें परंतु ब्राह्मणेतरों को जिस प्रकार से कन्या प्राप्त करने को कहा इस प्रकार से ही प्राप्तकन्या के साथ विवाहहोम आदि से #विवाहसंस्कार प्राप्त होता हैं --> (#अद्भिरेव_द्विजाग्र्याणां_कन्यादानं_विशिष्यते। #इतरेषां_तु_वर्णानामितरेतरकाम्यया।। मनुः ३/३५।।)"
अष्टविध विवाह वर्णन -> १ ब्राह्मविवाह, २ दैवविवाह, ३ आर्षविवाह, ४ प्राजापत्यविवाह, ५ आसुरविवाह, ६ गांधर्वविवाह, ७ राक्षसविवाह और ८ पैशाचविवाह ।
ब्राह्मण को क्रम से छह विवाह उत्तम हैं, और क्षत्रिय को पिछले चार (आसुर, गांधर्व, राक्षस और पैशाच) उत्तम कहे हैं तथा राक्षस विवाह को छोड़कर वैश्य और शूद्र को आसुर, गांधर्व और पैशाच विवाह धर्मानुकुल हैं, मनुने कहा हैं कि वैश्यशूद्र को आसुरविवाह उत्तम हैं --> "( षडानुपूर्व्या विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरोऽवरान् । विट्छूद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धर्म्यानराक्षसान्।। चतुरः -- आसुरगान्धर्वराक्षसपैशाचान् - तान् राक्षसवर्ज्यान्।। वैश्यशूद्रयोः स एव - आसुरं वैश्यशूद्रयोः।।मनुः ३/२३- २४।।)"
आगे के चार विवाह - ब्राह्मण-वर के लिए ही श्रेष्ठ हैं क्योंकि प्रतिग्रह करना ही ब्राह्मण का धर्म हैं अन्यों का नहीं - - > #चतुरोब्राह्मणस्याद्यान्प्रशस्तान्कवयो_विदुः।। मनुः३/२४।। तद्यथा -- > #अध्यापनं_अध्ययनं_यजनं_याजनं_तथा। #दानं(#प्रतिग्रहं)#चैव_ब्राह्मणानामकल्पयत्।। मनुः १/८८।।
जब कि क्षत्रियादि को दानप्रतिग्रह करने का अधिकार नहीं दान देने का ही अधिकार हैं -- क्षत्रियराजाओ का कर लेना दान नही कहा जा सकता --->
क्षत्रियकर्म -> "( प्रजानां रक्षणं, दानमिज्याध्ययनमेव च। विषयेष्वप्रसक्तिश्च क्षत्रियस्य समासतः।। पशूनां रक्षणं दानमिज्याध्ययनमेव च। वणिक्पथं कुसीदं च वैश्यस्य कृषिमेव च।। एकमेव तु शूद्रस्य प्रभुः कर्म समादिशत्। एतेषामेव वर्णानां शुश्रूषामनसूनया।। मनुः १/८९-९०-९१।।)"
उपरोक्त कथित वेदोपनिषिन्निबंध-मनुवाक्यों में क्षत्रिय और वैश्य का - दान देने में ही अधिकार कहा हैं जब कि उपनयन-संस्कार के बाद द्विजत्व धारण होने के कारण - वैदिकयज्ञ, वेदाध्ययन करना भी ब्राह्मण के समान अधिकार कहा हैं।
आश्वलायनगृह्य सूत्र पर देवस्वामी का भी कथन हैं कि आठों विवाहों में आद्य चार विवाह ब्राह्मण-वर के लिए ही हैं क्योंकि प्रतिग्रह करना और यज्ञ में ऋत्विज् होना ब्राह्मण का ही कर्म हैं। गान्धर्व,राक्षस विवाह क्षत्रिय के लिए हैं क्योंकि पुराणों में भी अवलोकनीय हैं कि क्षत्रिय- परस्पर देख कर मोहित होना और युद्ध में जीतकर कन्याको ले आना । आसुर वैश्योें के लिए -- द्रव्यसंग्रह के योग कारण अन्य पीछले तीन विवाह श्रेष्ठ नहीं। द्विजों के लिए पिशाचविवाह निन्दित हैं ---> "( एतेष्वष्टसु विवाहेषु आद्यो ब्राह्मणानामेव #प्रतिग्रहार्त्विज्ययोगात् । गान्धर्वराक्षसौ क्षत्रियस्य तथा पुराणे दर्शनात् युद्धसंयोगाच्च। आसुरो वैश्यानां द्रव्यसंयोगात् अन्ये त्रयो न नियताः। तेषु पैशाचो निन्दितः।। आश्वालायन गृह्ये- देवस्वामी ।।)"
मिश्रजाति(प्रतिलोमवर्णसंकरों) को पाँच संस्कारों में पैशाचविवाह उत्तम हैं --> (द्विजानां षोडशैव स़्युः शूद्राणां द्वादशैव हि । पञ्चैव मिश्रजातिनां संस्काराः कुलधर्मतः।।शार्ङ्गधर।। पैशाचोऽसंस्कृतप्रसूतानां प्रतिलोमजानां च।। प्रचेता।। )"
ऋत्विजलक्षण -> अग्न्याधेय, पाकयज्ञों और अग्निष्टोमादि यज्ञों करवाने मे वरण किया हुआ ब्राह्मण हो उसे ऋत्विज कहा हैं --> "( अग्न्याधेयं पाकयज्ञानानग्निष्टोमादिकान् मखान्। यः करोति वृतो यस्य तस्यर्त्विगिहोच्यते।। मनुः २/१४३।।)"
सजल संकल्प पूर्वक कन्यादान न होने पर पत्नीत्व किस प्रकार से ब्राह्मणेतरों को प्राप्त होता हैं ? ---->
इन ब्राह्मणेतरों को पत्नीत्व इस विधा से प्राप्त होती है कि जिस वर्ण को जिस प्रकार से कन्या प्राप्त करने को कहा उस प्रकार से कन्या प्राप्त कर उचित मुर्हूत में नान्दीश्राद्धांत तक के कर्म करकें मंडपरचना के बाद ससंकल्प वर भार्यात्वसिद्धि के लिये विवाह होम करें ----> "( गान्धर्वासुरपैशाचा विवाहा राक्षसाश्च ये। पूर्वं परिश्रयस्तेषां पश्चाद्धोमो विधीयते।। आश्व०गृह्यपरिशिष्ठ।। परिश्रयः = स्वीकरणम्।।)"
जल वा वाणी के दान से कन्या का पति नहीं हो सकता किंतु विवाहसंस्कार की सप्तपदी करलेने के बाद ही पतित्व प्राप्त होता हैं, कन्या यथाधिकार सोंपना ही दान हैं जिस पर स्व का अधिकार नहीं रहता स्वीकार करनेवाले का अधिकार हैं """ ( स्वत्वत्यागपूर्वकं हि परस्त्वापादनं दानम्।। गदाधर भा०।।), --> " कन्या का वर के द्वारा यथाधिकार स्विकरण के बाद वधु, पाणिग्रहण विधि -(अग्निपरिक्रमणादि गाथागानान्त) कर्म से भार्या सप्ताचलपूजन आदि सप्तवचन ग्रहण नामक सप्तपदाक्रमण-विधि के बाद पत्नी होती हैं। "(नोदकेन न वा वाचा कन्यायाः पतिरुच्यते। पाणिग्रहणसंस्कारात् पतित्वं सप्तमे पदे।। यमः।। तथा --- > वरदानोचिता कन्या संप्रदाने वधुर्भवेत्। सांगुष्ठे भवति भार्या पत्नी चातुर्थी कर्मणि।। यजुः शा०कर्म०प्रदीप।।)"
तथा --> गान्धर्वादि पीछले चारविवाहों में यथाधिकार कन्याप्राप्तकर पुनः विवाहहोमादि चतुर्थीकर्मान्त तक के कर्म अग्निकी साक्षी मे करना चाहिये, विवाह होम आदि के बिना वर के आश्रयमात्र से भार्या नहीं हो सकती
यही विधान पत्नीत्व सिद्ध करता हैं --> "( गान्धर्वादि विवाहेषु पुनर्वैवाहिको विधिः। कर्तव्यश्च त्रिभिर्वर्णैः समयेनाग्निसाक्षिकः।। देवल।।)"
तथा च -- बल से हरी हुई कन्या का यदि मंत्रोसे संस्कार न हुआ हो (तात्पर्य विवाह होम ), तो दूसरे वर को यथाधिकार विधिपूर्वक दे देनी चाहिये वह जैसी कन्या हैं वैसी ही रहेगी """ (यावत्सप्तपदीं नास्ति तावत्कन्या कुमारिका।। परिशिष्ठ।।)" -----> "( बलादपहृता कन्या मन्त्रैर्यदि न संस्कृता । अन्यस्मै विधिवद्देया तथा कन्या तथैव सा।। वसिष्ठ बौधायनौ।। विवाह होम आदि सम्पूर्णकर्म न हुआ हो यथा -- आधुनिक कॉर्ट मैरिज आदि -- में भी सभी वर्णों के लिये यह वचन तुल्य हैं ----> "" अत्र मंत्रसंस्काराभावेऽन्यस्मै दानस्य सर्वविवाहेषु साम्यात्।।
विवाह के होममंत्र ही स्त्री बनने के लक्षण हैं और उनकी पूर्ति विवाह के सातवें पद --" हे सखा मामनुव्रता भव" में जाननी चाहिये ---> "( पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम् । तेषां च निष्ठा विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे।। नारदः।। )"
तीन प्रकार से अक्रिया हो जाती हैं -- १कुछ न करना, २ परशाखाश्रय , ३ दूसरों के द्वारा कपोलकल्पित बतलाई
"(अक्रिया त्रिविधा प्रोक्ता विद्वद्भिः कर्मकारिणाम्। अक्रिया च परोक्ता च तृतीयाचायथा क्रिया।। छांदो०परि - कात्यायन।।)"
क्षत्रियादि ब्राह्मणेंतरों कि सांगविधि आगे समय मिलनेंपर लिखैंगे
ॐस्वस्ति।। शेष पुनः



#षोडशसंस्काराः(विवाह)#खंड १७८}->
ज्येष्ठमास में ज्येष्ठपुत्र-पुत्री के विवाह को यत्न से त्यागें, कृत्तिका के सूर्य को त्यागकर ज्येष्ठ में ज्येष्ठ-पुत्र का विवाह करें----> "( ज्येष्ठपुत्रदुहित्र्योस्तु यत्नेन परिवर्जयेत्। कृत्तिकास्थं रविं त्यक्त्वा ज्येष्ठपुत्रस्य कारयेत्।। चण्डेश्वर।।)"
जन्म के नक्षत्र जन्म के महिने जन्म के दिन में शुभकर्म छोड़ दे, और ज्येष्ठपुत्र-पुत्री का शुभकार्य ज्येष्ठ में न करें --> "( जन्मर्क्षे जन्मदिवसे जन्ममासे शुभं त्यजेत्। ज्येष्ठे मासाद्यगर्भस्य शुभं वर्ज्यं स्त्रिया अपि।। रत्नकोश।।)"
यदि कन्या ज्येष्ठी न हो और वर ज्येष्ठ हो अथवा वर ज्येष्ठ न हो और कन्या ज्येष्ठी हो तो ज्येष्ठमास श्रेष्ठ हैं --> "( अज्येष्ठा कन्यका यत्र ज्येष्ठपुत्रो वरो यदि। व्यत्ययो वा तयोस्तत्र ज्येष्ठमासः शुभप्रदः।।पराशर।।)"
ज्येष्ठवर का ज्येष्ठी-कन्या के साथ ज्येष्ठ में विवाह श्रेष्ठ नहीं हैं उनमें एक ज्येष्ठ हो तो ज्येष्ठमास उत्तम हैं, दो ज्येष्ठ मध्यम हैं(ज्येष्ठ मास और ज्येष्ठवर या ज्येष्ठाकन्या), एक ज्येष्ठ सुखदाता हैं, विवाह में तीन ज्येष्ठ न करें --> "( ज्येष्ठस्य ज्येष्ठकन्याया विवाहो न प्रशस्यते। तयोरन्यतरे ज्येष्ठे ज्येष्ठो मासः प्रशस्यते।। द्वौ ज्येष्ठौ मध्यमौ प्रोक्तावेकं ज्येष्ठं शुभावहम्। ज्येष्ठत्रयं न कुर्वीत विवाहे सर्वसम्मतम्।। वरा०मिहिर।।)"
विवाह, चूडाकर्म, यज्ञोपवीत, राज्याभिषेक , सीमन्त, यात्रा, युद्धकाल, तथा जातकर्ममें घातचन्द्र का विचार नहीं करना चाहिये --> "( यात्रायां युद्धकार्येषु घातचन्द्रं विवर्जयेत्। विवाहे सर्वमांगल्ये चौलादौ व्रतबन्धने।। घातचन्द्रो नैव चिन्त्य इति पाराशरो ब्रवीत्।। नारद।। ///// विवाहचौलव्रतबन्धयज्ञे पट्टाभिषेके च तथैव राज्ञाम्। सीमन्तयात्रासु तथैव जाते नो चिन्तनीयः खलु घातचन्द्रः।। ज्योतिर्निबन्ध।।)"
बिजली, नीहार(कौल), वृष्टि, सूर्य के चारों और का मण्डल, मणिधनु, मेघध्वनि ये मंगलकार्य में दूषित हैं, समय की दूषित नहीं(वर्षाकालमें)--> "( अकालजा भवेयुश्चेद्विद्युन्नीहारवृष्टयः। प्रत्यर्कपरिवेषेन्द्रचापाभ्राध्वनयो यदि।। दोषाय मंगले नूनं न दोषायैव कालजाः।। नारद।।)"
पौष आदि चार महिनों में हुई वृष्टि अकालवृष्टि हैं --> "( पौषादि चतुरो मासाः प्रोक्ता वृष्टिरकालजा।। लल्ल।।)"
वज्रपात, भूमिकम्प, ग्रहों का युद्ध, राहुदर्शन-- इनमें पाँच दिनतक विवाह नहीं करना चाहिये,कारण कि इनमें विवाही हुई कन्या मृत्यु को प्राप्त होती हैं, उल्कापात, मणिधनु,प्रबल वन की धूरि तथा धूमदर्शन, वज्रपात, विद्युत्पात, वृष्टि, सूर्यमण्डल -- इत्यादि दोषों में एक घड़ी(२४ मिनट़) त्याज्य हैं, दुष्टस्वप्न, दुष्टहेतु, अशुभफल का दर्शन, दुष्टमन तथा चित्तभ्रान्त -- ये चूडाकर्म, मौंजीबन्धन, विवाह आदि में निरन्तर त्यागने योग्य हैं --> "( निर्घाते क्षितिचलने ग्रहयुद्धे राहुदर्शने चैव। आपञ्चदिनात्कन्या परिणीता नाशमुपयाति।। उल्कापातेन्द्रचाप प्रबलघनरजो धूमनिर्घातविद्युद् - वृष्टिप्रत्यर्कदोषादिषु सकलबुधैस्त्याज्यमेवैकरात्रम्। दुःस्वप्ने दुर्निमित्ते ह्यशुभफलदृशो दुर्मनोभ्रान्तबुद्धौ चौले मौञ्जीनिबन्धे परिणयनविधौ सर्वदा त्याज्यमेव।। शार्ङ्गधर।।)"
संक्रान्तिकी आदि की १६ घड़ी यज्ञोपवीत, व्रत, यात्रा, विवाह आदि में पुण्यदायक हैं और बाकी की वर्जित हैं --> "( अर्वाक्षोडशनाड्यः संक्रान्तेः पुण्यदाः परतः। उपनयनव्रतयात्रा परिणयनादौ विवर्ज्यास्ताः।। ज्योतिः प्रकाश।।)"
दिग्दाह में एकदिन, ग्रहयुद्ध में सातदिन, भूकम्प में तीनदिन, उल्कापात में तीनदिन, धूमदर्शन में पाँचदिन, वज्रपात में एकदिन, सब कार्यों में त्याज्य हैं, राहु केतु का दर्शन हो या न हो तो भी सातदिन त्याग दे कारण कि, जबतक केतु उदय हो तबतक अशुभ समय होता हैं ---> "( दिग्दाहे दिनमेकं च ग्रहे सप्तदिनानि तु। भूकम्पे च समुत्पन्ने त्र्यहमेव तु वर्जयेत्।। उल्कापाते त्रिदिवसं धूमे पञ्चदिनानि च। वज्रपाते चेकदिनं वर्जयेत् सर्वकर्मसु।। दर्शनादर्शनाद्राहुकेत्वोः सप्तदिनं त्यजेत्। यावत्केत्वोद्गमस्तावदशुभः समयो भवेत्।। गर्गः।।)"
विवाह का आरंभ नान्दीमुखश्राद्ध से होता हैं -> "( नान्दीमुखं विवाहादौ ।। विष्णु।।)"
चूडाकर्म, यज्ञोपवीत, विवाह, यज्ञकर्म में जिसकी स्त्री रजस्वला हो जाय इसे शुभ नहीं मानना चाहिये, कन्या या वर की माता रजस्वला हो जाय तो उसकी शुद्धि के होनेपर मंगलकार्य करें --> "( चौलेच व्रतबन्धे च विवाहे यज्ञकर्मणि। भार्या रजस्वला यस्य प्रायस्तस्य न शोभनम्।। वधूवरान्यतमयोर्जननी चेद्रजस्वला। तस्याः शुद्धेः परं कार्यं मांगल्यं मनुरब्रवीत्।। मेधातिथि।।)"
विवाह, यज्ञोपवीत, चूडाकर्म में यदि माता रजस्वला हो जाय तो जिसके विवाह आदि मंगलकार्य हो वें कल्याण की इच्छा वाले शुद्धि होनेपर करें --> "( विवाहव्रतचूडासु माता यदि रजस्वला। तदा न मंगलं कार्यं शुद्धौ कार्यं शुभेप्सुभिः।। वृद्धमनु।।)"
जिसके विवाह आदि मंगलकार्यों में यदि माता रजस्वला हो जाय तो वह कार्य आयु को क्षीण करता हैं - इससे उसको उस समय न करें --> "( यस्योद्वाहादि माङ्गल्ये माता यदि रजस्वला। तदा न तत्प्रकर्तव्यमायुःक्षयकरं यतः।।गर्ग।।)"
नान्दीश्राद्ध के बाद सूतिका तथा रजस्वला की शुद्धि निमित्त होमपूर्वक गौदान करें - इससे प्राप्त हुए कर्म के निमित्त शुद्धि उनकी होती हैं दूसरों के निमित्त नहीं, यदि दूसरा मुर्हूत न मिले और रजोदर्शन हो जाय तो लक्ष्मी का पूजन करके विवाहरूप मंगल करें -- मासेभर(५ ग्राम) सोने की बनाई हुई लक्ष्मी का पूजन लक्ष्मीसूक्त से विधिपूर्वक करें, तथा प्रतिमंत्र पायस की आहुतियों से होम करकें अभिषेक करे ---> "( सूतिकोदक्ययोः शुद्ध्यै गां दद्याद्धोमपूर्वकम्। हैमीं माषमितां पद्मां श्रीसूक्तविधिनार्चयेत्।। प्रत्यृचं पायसं हुत्वा अभिषेकं समाचरेत्।। कपर्दिकारिकासु।।)"
यदि सूतक आदि संकट प्राप्त हो जाय तो कुष्मांडमंत्रों(यद्देवा// वा// जद्देवा०० आदि) से घी का होम कर दूध देतीहुई-गौ का दान करें फिर विवाह आदि करें --> "(#कूष्माण्डीभिर्घृतं_हुत्वा_पयस्विनीं_गां_च_दत्वा_विवाहादि कुर्यात् --> " ( संकटे समनुप्राप्ते सूतके समुपागते। कूष्माण्डीभिर्घृतं हुत्वा गां च दद्यात् पयस्विनीम्।। संग्रहे।। /// अनारब्धविशुद्ध्यर्थं कूष्मांडैर्जुहुयाद्वृतम्। गां दद्यात्पञ्चगव्याशी ततः शुद्ध्यति सूतकी।। मदनपारिजाते विष्णुः।।)"
ॐस्वस्ति।। शेष पुनः



#षोडशसंस्काराः(विवाह)#खंड१७९}->
विवाह से लेकर चतुर्थदिन(चतुर्थीकर्म) के मध्य में श्राद्ध का दिन वा अमावास्या दिन प्राप्त हो जाय तो कन्या शीघ्र ही विधवा बनती हैं, यदि पति जीवें तो संतती नहीं चलती तथा विवाह के बीच में (नान्दीश्राद्ध से चतुर्थीकर्म के मध्य), क्षयाहश्राद्ध का दिन आ पडै़ तो उसमें स्वतन्त्र पितर नहीं आतें इस कारण - विवाह के बीतनेपर स्वधाकार युक्त श्राद्ध करें, स्वधाकारों से उस विवाह को दूषित न करना चाहिये, कारण कि श्रुति में कहा हैं कि स्वधाओं से मंगलकार्य दूषित होता हैं, और नित्यकर्मरूप --> वैश्वदेव भी चतुर्थीकर्म मंडपोद्वासन तक न करें - परंतु मंडपोद्वासन तक ( नान्दीश्राद्ध से मंडपोद्वासन तक के दिनों को गुणित ब्राह्मण को चार/चार मुष्टि कच्चा अन्न घृतनिमित्त दक्षिणा सहित वैश्वदेव-अकरणप्रत्यवाय परिहाररूप से देना चाहिये ) -----> "((( विवाहमारभ्य चतुर्थिमध्ये श्राद्धं दिनं दर्शदिनं यदि स्यात्। वैधव्यमाप्नोति तदाशु कन्या जीवेत्पतिश्चेदनपत्यता स्यात्।। -- तथा // विवाहमध्ये यदि चेत् क्षयाहस्तत्र स्वमुख्याः पितरो न यान्ति। वृत्ते विवाहे परतस्तु कुर्याच्छ्राद्धं स्वधाभिर्ननु दूषयन्ति - #न_स्वधाभिर्दूषयेत्_तम्- इति श्रुतिः।। ज्योतिर्निबन्ध।।)))"
जो कन्या अपने पिता के घर रहते हुए -अर्थात् अविवाहिता अपने रक्त को देखती हैं- अर्थात् रजस्वलाधर्म को प्रथम प्राप्त होती हैं वह वृषलीवत् होती हैं, और उसका पति अर्थात् रजस्वलाधर्म को प्राप्त हो जाने के बाद -बिना कन्याकाल में स्त्रीत्व को प्राप्तावस्था में विवाह करता हैं उसे #वृषलीपति कहा हैं - ऐसी कन्या के पिता को प्रतिमास गर्भहत्या होती हैं- जो ब्राह्मण अज्ञानी होकर उस कन्या को विवाहता हैं वह #श्राद्धकर्म से रहित तथा #पंक्तिबाह्य होता हैं --> "( पितुर्गेहे तु या कन्या रजः पश्यन्त्यसंस्कृता। सा कन्या वृषलीज्ञेया तत्पतिर्वृषलीपतिः।। हारित।। भ्रूणहत्या पितुस्तस्याः सा कन्या वृषली स्मृताः। यस्तां समुद्वहेत्कन्यां ब्राह्मणो ज्ञानदुर्बलः।। अश्राद्धेयमपांक्तेयं तं विद्याद् वृषलीपतिम्।। देवल,अत्रि,कश्यपाः।।)"
रजस्वला कन्याको शुद्ध होने के बाद पंचगव्यादिप्राशन से शुद्ध करके तथा वर अपनी (वृषलीपतित्वदोष परिहारार्थ कूष्मांडमंत्रो से विट्नामकाग्नि में घृतहोम) नामक प्रायश्चित्त से शुद्धि करके उस कन्या के साथ विवाह करना चाहिये,//// पिता उस अपनी कन्या के ऋतुधर्मों को प्रथम से लेकर गिने तथा कन्यादान पर्यन्त उस रजस्वला का पोषण करें और विवाह के समय जितने उस कन्या के ऋतुधर्म हुये हो उतनी संख्या में गौओं के दान का संकल्प करें यदि निर्धन हो तो एक गौ भी विधिपूर्वक दान करें( गौ के अभाव में निष्क= ४० ग्राम सुवर्ण वा चाँदी अथवा आधीमात्रा में २० ग्राम अथवा एकचरण की मात्रा में भी १० ग्राम सुवर्ण वा चाँदी का ब्राह्मण को दान करें -#निष्कं_वा_तदर्धं_पादमेव_वा।। यदि अत्यन्त निर्धन हो तो ब्राह्मणों को दक्षिणा सहित दोगुना अन्न दे - #भोजनं_पुरुषाहारं_आमान्नं_द्विगुणं_स्मृतम्।। फिर जिसका ऋतुधर्म व्यतीत हो गया हो ऐसी कन्या वर को दे //कपोलकल्पित-संविधान अनुसार कलियुग के विवाहों में अवश्य इस बात को ध्यान में रखना चाहिये-- हमारा सनातन संविधान श्रुतिस्मृत्यादि शास्त्र हैं ///--- रजस्वला कन्या को ऋतुधर्म प्राप्त हो तो रात्रि में केवल गोदुग्ध पान करके तीनदिनतक उपवास (व्रत) करती रहे, रजोदर्शन से रहित कन्या को (अपनी शक्ति अनुसार) रत्नों के आभूषण दे - उस कन्या को विवाहते हुए द्विजपति को भी कूष्मांडी-ऋचा (जद्देवा ००आदि शु-यजु०।। वा "" यद्देवा०० आदि ऋग्वेदे।।)विशेष से होम करना चाहिये जो पहले प्रायश्चित्तरूप से कहा गया हैं ---> "((( कन्यामृतुमतीं शुद्धां कृत्वा निष्कृतिमात्मनः। शुद्धिं च कारयित्वा तामुदहेदानृशस्यधीः।। पिता ऋतून् स्वपुत्र्यास्तु गणयेदादितः सुधीः। दानावधि गृहे यत्नान् पालयेच्च रजोवतीम्।। दगानदृतुसंख्या गाः शक्तः कन्या पिता यदि। दातव्यैकापि निःस्वेन दाने तस्या यथाविधि।। दद्याद्वा ब्राह्मणेष्वन्नमतिनिःस्वः सदक्षिणम्। तस्यातीतर्तुसंख्येषु वराय प्रतिपादयेत्। उपोष्य त्रिदिनं कन्यां रात्रौ पीत्वा गवां पयः। अदृष्टरजसे दद्यात् कन्यायै रत्नभूषणम्।। #तामुद्वहन्_वरश्चापि_कूष्मांडैर्जुहुयाद्द्विजः।। आश्वालायन।।)))"
ॐस्वस्ति।। शेष पुनः



षोडशसंस्काराः(विवाह)#खंड १८०}-->
व्रत, यज्ञ, विवाह, श्राद्ध, होम-पूजन, जप के प्रारंभ हो जानेपर सूतक नहीं होता परंतु आरंभ न होने से पहिले सूतक लग जाय तो सूतक पालनीय हैं ---
"(व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमार्चने जपे। आरब्धे सूतकं न स्यादनारब्धे तु सूतकम्।। विष्णुः)" तत्र प्रारंभकालः -- यज्ञ में मधुपर्कार्चन पूर्वक ब्राह्मण-वरण, व्रत और सत्र में संकल्प हो जाने पर, विवाह आदि मांगलिक कार्यों में नान्दीमुख श्राद्ध हो जाने पर तथा श्राद्ध में श्राद्धीयपाक हो जाने पर - उक्त कर्मों का प्रारंभ हो जाता हैं -- "( प्रारम्भो वरणं यज्ञे, संकल्पो व्रतसत्रयोः। नान्दीमुखं विवाहादौ, श्राद्धे पाकपरिक्रिया।।विष्णुः।।
यज्ञ में २१दिनपूर्व , विवाह में १०दिनपूर्व, मुण्डन में ३ दिन पूर्व, यज्ञोपवीत में ६ दिन पूर्व नान्दीश्राद्ध का प्रमुखकाल हैं।
प्रारम्भ किये कर्म में भी सूतकादि आ जाय तो शुद्धि के निमित्त कूष्मांड मंत्रो से घी का होम विट् नामक अग्नि में करें - " (संकटे समनुप्राप्ते सूतके समुपागते। कूष्माण्डीभिर्घृतं हुत्वा गां च दद्यात् पयस्विनीम्।।संग्रहे।।)"
#धर्मार्थविवाह - अपने धन की शक्ति के अनुसार जो एक भी ब्राह्मणयुवक का विवाह करादें तो वह वैकुण्ठ को जाता हैं - परंतु यहाँ इसका अर्थ समूहविवाह से नहीं -समूहविवाह अशास्त्रीय और कुलपरम्परा का लोप करनेवाली तथा अनेकानेक दोषयुक्त हैं -- "( ज्ञात्वा स्ववित्तसामर्थ्यादेकं चोद्वाहयेद्विजम्। तेनाप्याप्नोति तत्स्थानं शिवभक्तो नरो ध्रुवम्।।महाभारत।।)"
माता-पिता से हिन परंतु (कुल का ,गोत्र आदि का पता होनेपर) बालक का जो उपनयन-संस्कार व विवाह करवाता हैं उसका पुण्य अनन्त हैं। यहाँ भी समूहयज्ञोपवीत शास्त्रमान्य नहीं। अधिक समूहोपनयन में शाखारंडयुक्त जनेऊ, बिना प्रायश्चित्त व्रात्यों का जनेऊ, अनेकानेक अंगवैकल्य दोष रहतें हैं इसमें भी कुलपरम्परा खंडित होती हैं , जनेऊ केवल गले में डालनेवाला धागा नहीं --- "( मातापितृविहिनं तु संस्कारोद्वाहनादिभिः। यः स्थापयति तस्येह पुण्यसंख्या न विद्यते।। दक्षः।।)"
विवाह आदि कर्म को सम्पादित करने अशक्तों को यदि व्यैक्तिकरूप से अपने स्वसूत्रों के अनुसार अपने स्वतंत्र मांगलिक प्रसंगो को निभाने के निमित्त जो धर्मिष्ठ धन आदि देता हैं उसको अश्वमेधयज्ञ का फल मिलता हैं, परंतु समूह के आयोजकों को सीधा नर्क का द्वार ही मिलता हैं -- "( विवाहादि क्रियाकाले तत् क्रियासिद्धिकारणम्। यः प्रयच्छति धर्मज्ञः सोश्वमेधफलं लभेत्।। भविष्य पु०।।)"
जिस कन्या के संतान न हो उस कन्या के घर भोजन कभी न करें, दोहित्र के जन्म के बाद दोष नहीं -- "(अप्रजायां तु कन्यायां न भुञ्जीत कदाचन। दौहित्रस्य मुखं दृष्ट्वा किमर्थमनुशोचति।।मदन रत्ने।।)"
जामाता विष्णु का स्वरूप हैं, उसको क्रोध नहीं करवाना चाहिये, संतुष्ट रखना चाहिये। मंत्रों से कन्यादान करके उसके घर भोजन नहीं करना चाहिये,जो मोह से भोजन करता हैं उसको पूय नामक नरक में जाना होता हैं ---- "( विष्णुं जामातरं मन्ये तस्य कोपं न कारयेत्। अप्रजायां तु कन्यायां नाश्नीयात्तस्य वै गृहे।। ब्रह्मदेयां न वै कन्यां दत्त्वाश्नीयात्कदाचन। अथ भुञ्जीत मोहाच्चेत्पूयाशे नरके वसेत्।। आदित्य पुराण।।)"
रेलयान, बस आदि सरकारी वाहन के बिना स्वयं के एकयान (सवारी) में, विवाह की चतुर्थीकर्म में, और पैदल-यात्रा समय पति-पत्नी एकपात्र में भोजन करतें हैं तो दोष नहीं , अन्यथा एकपात्र में पतिपत्नी को भोजनदोष के कारण चान्द्रायणव्रत करना चाहिये -- "(एकयानसमारोहमेकपात्रे च भोजनम्। विवाहे पथि यात्रायां कृत्वा विप्रो न दोषभाक्।। अन्यथा दोषमाप्नोति पश्चाच्चान्द्रायणं चरेत्।। चतुर्वर्ग चिं०प्रा०ख० गालव।।)"
शेष पुनः


#षोडश_संस्काराः (विवाहम्) खंड १८१--
शु-यजुः, माध्यंदिनीय वाग्दानविधिः
ब्राह्मण-ज्योतिर्विद द्वारा निर्दिष्ट विवाह में उपयुक्त नक्षत्रादिवाले शुभ मुर्हूत में वर्ण और उम्र को शोभितरखनेवाले प्रशस्तवेषधारण कर दोनों कुल के आचार्य तथा ब्राह्मण और सुवासिनीओ, अपने ज्ञातिबांधवों के साथ वर के पिता पूजा में उपयुक्त सामग्री को साथ में रखकर मंगलगीत मंगलवाद्यो बजवातें हुए कन्या के गृह जाकर शुभवस्त्र से आच्छादित पीठपर पश्चिमाभिमुख बैठे, उसी प्रकार से कन्या के पिता पूर्वाभिमुख बैठकर अपनी दाहिनीबाजू में पूर्वाभिमुखी कन्या को बीठाए, सामने (वरपिता और कन्यापिता के मध्य में गणपतिजी का स्थापन और पूजाकलश रखे..
(ज्योतिर्विदादिष्टे विवाहनक्षत्रादियुते शुभेकाले #प्रशस्तवेषैर्युग्मब्राह्मणैः पुरंध्रीभिर्ज्ञातिबांधवैश्च सह वरपिता गंधाक्षतपुष्पयुग्मवस्त्रभूषणतांबूलादि गृहीत्वा तूर्यमंगलवाद्यादिभिर्युतः कन्यागृहमागत्य शुभवस्त्रपीठासने प्रत्यङ्गमुख उपविशेत् । तद्वदासने कन्यापिता प्राङ्गमुख उपविश्य स्वदक्षिणतः प्राङ्गमुखीं कन्यामुपवेश्य स्वपुरतः गणपतिं कलशं च संस्थाप्य..... )
संकल्प -- (कन्यापिता)देशकालौ संकीर्त्य करिष्यमाण कन्याविवाहांगभूतं वाग्दानमहं करिष्ये..
(वरपिता)- करिष्यमाण पुत्रविवाहांगभूतं कन्यानिरिक्षणं पूजनं च करिष्ये..
वर और कन्या के पिता दौनों गणपतिजी का पूजन करे..
(गणपतिपूजनं कन्यापितुरेवोक्तं रत्नगदाधराभ्यां प्रयोगदर्पणे धर्मसिंधौ च उभयोरप्युक्तम्)
अङ्गसंकल्पः - तदंगविहितं गणपतिपूजनं करिष्ये.. इति उभौ कुर्याताम्
ततो वरपिता कन्यापितरं प्रति ब्रूयात् - (वर का गोत्र)गोत्रोत्पन्नाय (वर के प्रवर)प्रवरान्विताय (वर का नाम)शर्मणे ,_ _ वराय (कन्या के जनक का गोत्र) गोत्रोत्पन्नाम् (कन्यापिता के प्रवर)प्रवरान्विताम् (कन्यानाम)नाम्नीं कन्यां भार्यात्वेन वृणीमहे..
कन्या के पिता अपनी पत्नी तथा सज्जनों की अनुमति लेकर घंटाबजाते हुए प्रसन्नता व्यक्त करे..
ततो कन्यादाता - (भार्यासुहृद्बंध्वनुमतिं गृहीत्वा यथोक्तमनुवाद्य ..)
अथवा इस प्रकार प्रतिवचन कहे - "(वृणीध्वम्)"
वरपिता - कन्या का निरिक्षण करके कन्या को कुंकुमाक्षतपुष्प युग्मवस्त्राभूषणों तथा तांबूल द्वारा कन्या के ललाट में तिलक करके सब सामग्री भैट करे..
(वरपिता - कन्यानिरिक्षणपूर्वकं कुंकुमाक्षतपुष्पयुग्मवस्त्रभूषणतांबूलादिभिः कन्यां स्थाने पूजयेत् )
कन्या के पिता वरके पिता का गंधाक्षत से पूजन करे, एवमेव प्रकार से वर के पिता कन्यापिता का भी पूजन करे.. (ततो दाता - वरपितरं गंधतांबूलादिभिः पूजयेत्, स च वरपिता दातारं पूजयेत्)
कन्या के पिता हरिद्राखंड के साथ ५ पूगीफल हाथमें लेकर उक्त मंत्र को पढे - (ततो दाता हरिद्राखंडयुतानि पंच पूगीफलानि गृहीत्वा पठेत्)-----> *#अव्यंगे_अपतिते_अक्लीबे_दशदोषविवर्जिते। #इमां_कन्यां_प्रदास्यामि_देवाग्निद्विजसन्निधौ।। -- [(वर का गोत्र)गोत्रोत्पन्नाय (वर के प्रवर)प्रवरान्विताय (वर के प्रपितामह का नाम)शर्मणः प्रपौत्राय (वर के पितामह का नाम)शर्मणः पौत्राय (वर के पिता का नाम)शर्मणः पुत्राय (वर का नाम)शर्मणे वराय, (कन्या के जनक का गोत्र)गोत्रोत्पन्नाम् (कन्यापिता के प्रवर)प्रवरान्विताम् (कन्या के प्रपितामह का नाम)शर्मणः प्रपौत्रीम् (कन्या के पितामह का नाम)शर्मणः पौत्रीम् (कन्या के पिता का नाम) शर्मणः पुत्रीम् (कन्यानाम)नाम्नीमिमां कन्यां ज्योतिर्विदादिष्टे मुर्हूते दास्ये इति वाचा संप्रददे । ]
हाथ में रखे हरिद्राखंड और पूगीफल वरपिता के वस्त्र में रखकर रक्तसूत्र से बाँधे ( हरिद्राखंडपूगीफलानि वरपितृवस्त्रप्रान्ते "जदाबध्नन्निति मंत्रेण" बद्ध्वा ) गन्थिं को चन्दन से अलंकृत करके मंत्र पढे -- (गन्थिं चंदनेनार्चयित्वा पठेत् - #वाचा_दत्ता_मया_कन्या_पुत्रार्थे_स्वीकृता_त्वया। #कन्यावलोकनविधौ_निश्चिन्तस्त्वं_सुखी_भव।। )
वर के पिता भी हरिद्राखंड और ५ पूगीफल लेकर वाग्दान करे - (ततो वरपिता हरिद्राखंडयुतपूगीफलानि गृहीत्वा (कन्या के जनक का गोत्र)गोत्रोत्पन्नाम् (कन्यापिता के प्रवर)प्रवरान्विताम् (कन्या के प्रपितामह का नाम)शर्मणः प्रपौत्रीम् (कन्या के पितामह का नाम)शर्मणः पौत्रीम् (कन्या के पिता का नाम) शर्मणः पुत्रीम् (कन्यानाम)नाम्नीमिमां कन्याम् (वर का गोत्र)गोत्रोत्पन्नाय (वर के प्रवर)प्रवरान्विताय (वर के प्रपितामह का नाम)शर्मणः प्रपौत्राय (वर के पितामह का नाम)शर्मणः पौत्राय (वर के पिता का नाम)शर्मणः पुत्राय (वर का नाम)शर्मणे वराय दातारो भवन्तो निश्चिंता भवन्ति.. ) हाथमें रखे हरिद्राखंड और पूगीफल कन्यापिता के वस्त्र में रखकर गन्थि लगाए, ग्रन्थि को चंदन से अलंकृत करे (दातृवस्त्रप्रान्ते पूर्ववन् मंत्रेण बद्ध्वा ग्रंथिं चंदनेनार्चयेत्)
मन्त्र पढे -- #वाचा_दत्ता_त्वया_कन्या_पुत्रार्थे_स्वीकृता_मया । #वरावलोकनविधौ_निश्चिन्तस्त्वं_सुखी_भव ।। )*
कन्या के पिता पात्रमें रखे हुए तंडुल की ढगलीपर #निवेशनः@@मन्त्र से शचीका आवाहन कर कन्या के हाथ से पूजन करवाए -- ध्यानम् --सुवर्णवर्णां कञ्जाक्षीं दिव्यस्रग्वस्त्रशोभिताम्। सर्वलक्षणसंयुक्तां सर्वाभरणभूषिताम् । अनर्घ्यमणिमालाभिर्भासयन्तीं दिगन्तरम् । विलासिनीं सहस्रौघैः सेव्यमानामहर्निशम्।।
इन्द्राणीं द्विभुजां देवीं पीतवस्त्रद्वयान्विताम् । वामहस्ते वज्रधरां दक्षिणेन वरप्रदाम् ।। आसनाद्युपचारैः सम्पूज्य प्रार्थयेत् -- #देवेंद्राणि_नमस्तुभ्यं_देवेंद्रप्रियभामिनि। #विवाहं_भाग्यमारोग्यं_पुत्रलाभं_च_देहि_मे ।।
कन्या! सुवासिनी आदि स्त्रीयों के साथ मिलकर; देवी शची के निराजन करे.. (पुरंध्रीभिर्निराजनादि मांगलिकं कार्यम्) वर और कन्या के पिता ब्राह्मणों का सत्कार करे आशीष ग्रहण करके गणपतिजी का विसर्जन करे.. गुड़ आदि मिष्टपदार्थ का वितरण करे



#षोडशसंस्काराः(विवाहम्)खंड १८२-->
अङ्कुरारोपण प्रयोगः -- अन्नप्राशनादि विवाहान्त संस्कारो, नूतनगृहप्रवेश आदि अन्य शुभकर्मो में कर्मारम्भदिन से पूर्व रात्रि के प्रथम मुर्हूत में अथवा तो अत्यावश्यक हो तो सद्यः दिन में किसी शुभ मुर्हूत में करना चाहिए...
प्रयोगः -- कर्ता$$चम्य, प्राणानायम्य । देशकालौ संकीर्त्य अमुककर्म साफल्यनिरन्तरशुभता सिद्धिद्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं अङ्कुरारोपणकर्ममहं करिष्ये ।
"गणपतिपूजन पूर्वकं प्रैषात्मकपुण्याहवाचनान्ते " कर्ता पुण्याहवाचनकर्मांग देवता ब्रह्मादयः प्रीयन्ताम् " इति पात्रे जलं क्षिप्त्वा शुचौ देशे चतुरस्रं स्थंडिलं गोमयेन विधाय रङ्गवल्ल्यादिभिरलंकृत्य श्वेताक्षतान्संप्रकीर्याद्भिरभ्युक्ष्य सुवर्णादिनिर्मिता अभावे मृन्मयीर्वा पञ्च पालिका(पात्रविशेषः)स्तत्र संस्थापयेत् । ततो वल्मीकमृदं हृदमृदं शुष्कगोमयचूर्णं चैकीकृत्य मध्यमायां पालिकायां प्रक्षिप्य प्रागादिषु क्रमेण प्रक्षिपेत् । ततस्तासामधोभागेषु दूर्वाङ्कुराश्वत्थशिरीषबिल्वपत्राणि प्रक्षिप्य श्वेतसूत्रेण पालिका आवेष्ट्य तासु क्रमेण देवता आवाहयेत् -->
सर्वत्रादौ प्रणवमुच्चार्य मध्यमायां पालिकायाम् -- भूर्ब्रह्माणमावाहयामि। भुवश्चतुर्मुखं ब्रह्माणमावाहयामि। स्वः प्रजापतिं ब्रह्माणमावाहयामि । भूर्भुवः स्वर्हिरण्यगर्भं ब्रह्माणमावाहयामि।
पूर्वस्यां पालिकायाम् -- भूर्वज्रिणमावाहयामि। भुवः शचीपतिमावाहयामि। स्वरिन्द्रमावाहयामि। भूर्भुवःस्वः शतक्रतुमावाहयामि ।
दक्षिणस्यां पालिकायाम् -- भूर्यममावाहयामि। भुवः वैवस्वतमावाहयामि। स्वः पितृपतिमावाहयामि। भूर्भुवःस्वः प्रेतपतिमावाहयामि ।
पश्चिमायां पालिकायाम् - भूर्वरुणमावाहयामि। भुवः प्रचेतसमावाहयामि। स्वः सुरूपिणमावाहयामि। भूर्भुवःस्वरपांपतिमावाहयामि।
उत्तरस्यां पालिकायाम् -- भूः शशिनमावाहयामि। भुव इन्दुमावाहयामि। स्वर्निशाकरमावाहयामि। भूर्भुवःस्वः सोममावाहयामि । इत्यावाह्य ततस्तत्तन्मन्त्रैर्नाममन्त्रैर्वा पूजयेत् ।
आपोहिष्ठादिभिर्वान्यैर्पावमान्यमन्त्रैः स्नापयेत् ।
पुष्पाञ्जलिसमर्पणान्ते "तिष्ठन्प्राङ्गमुख उपतिष्ठेत्" --
दिशां पतीन्नमस्यामि सर्वकामफलप्रदान् । कुर्वन्तु सफलं कर्म कुर्वन्तु सततं शुभम् ।।
तत उपविश्य व्रीहियवतिलमुद्गसर्षपान् मिश्रीकृत्य क्षीरेण प्रक्षाल्य मध्यमपालिकादिक्रमेण निवपति । ब्रह्मजज्ञानं ०० , हिरण्यगर्भः०० इति द्वाभ्यां मध्यमपालिकायां निवपति। त्रातारमिन्द्र००, सजोषा इन्द्र ०० इति द्वाभ्यां पूर्वस्यां पालिकायां निवपति। जमायत्वाङ्गिरस्वते००, असि जमो ०० इति द्वाभ्यां दक्षिणस्यां पालिकायां निवपति। इमम्मे व००, उदुत्तमं०० इति द्वाभ्यां पश्चिमायां पालिकायां निवपति। व्वय गूँ सोम००, सोमो धेनु००, इति द्वाभ्यामुत्तरस्यां पालिकायां निवपति।
व्रीह्यादीनां सर्वेषामलाभ एकमेव द्रव्यं पालिकासु निवपेत् । ततो यथाक्रमं शुद्धाभिः सिकताभिः पालिकाः प्रच्छाद्य पञ्चगव्येन संप्रोक्ष्य, प्रणवोच्चारपूर्वकमहतापात्रेण पिधाय कर्मसमाप्तिपर्यन्तं सुरक्षितं कुर्यात् । समाप्ते कर्मणि देवताः संपूज्य पूर्वोक्तैरों भूर्ब्रह्माणमित्याद्यैर्मन्त्रैरुद्वासयामीत्यूहितैर्यथाक्रमं देवता उद्वास्य। कर्मेश्वरार्पणं कुर्यात् । इदं च गर्भाधानादि नामकर्मसंस्कारेषु न कर्तव्यम् । निषेधात् ।




टिप्पणियाँ

इस ब्लॉग से लोकप्रिय पोस्ट

यज्ञोपवीत 2

संस्कारविमर्श

यज्ञोपवीतम्