ऋग्वेदे पुंसवन
ॐ(सम्पूर्णापद्धतिः)ऋग्वेदे पुंसवनाऽवलोभनौ~ बृहस्पतिः- एतेन प्रतिगर्भमपि भवति||बृहस्पतिके वचनसे यह संस्कार प्रत्येक गर्भ समय करैं.
अनवलोभनस्याप्यमेव कालम्||चतुर्थे ऽअनवलोभनम्||संस्कारदीपिकायां|| संस्कार दीपिका के अनुसार अनवलोभन संस्कार भी पुंसवनके समय पर करैं इसलिये गर्भसे चौथेमासमें यह संस्कार द्वय करैं.
अनवलोभनस्याप्यमेव कालम्||चतुर्थे ऽअनवलोभनम्||संस्कारदीपिकायां|| संस्कार दीपिका के अनुसार अनवलोभन संस्कार भी पुंसवनके समय पर करैं इसलिये गर्भसे चौथेमासमें यह संस्कार द्वय करैं.
येन कर्मणा जातो गर्भो नावलुप्यते तदवनलोभनम्||वीरमित्रोदयेसंस्कारप्रकाशे|| जिस संस्कारसे गर्भाशयमें पलेहुए गर्भका लोप नहीं होता एतदर्थ गर्भसंरक्षणके लिये अनवलोभन संस्कार किया जाता हैं...
अथ पुंसवन अनवलोभन संस्कारयोः विधानम्~ यजमानः आचम्य प्राणानायम्य" ~ देशकालौ संकीर्त्य अस्यां मम भार्यायां उत्पत्संयमान गर्भस्य " वा" (सर्वगर्भाणां)बैजिक गार्भिक दोष परिहार पुंरूपता ज्ञानोदय प्रतिरोधि परिहार द्वारा पुंसवनमनवलोभनं च तंत्रेण करिष्ये....
तदङ्गत्वेन गणपति पूजनं पुण्याहवाचनम्(कर्मांगदेवता-प्रजापतिः)मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं (क्रतुदक्षसंज्ञकाविश्वेदेवाः)" आचार्यादिवरणं च करिष्ये....
अङंगसंकल्पोक्त क्रमेण वरणान्तकर्माणि समाप्य....
स्थंडिले शोभननामाग्निं प्रतिष्ठाप्य" क्रियमाणे पुंसवनावलोभनहोमे देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये... घृताक्तासमित् द्वयं गृहित्वोत्थाय- अस्मिन्नन्वाहितेग्नौ जातवेदसमग्निमिध्मेन प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्नीषोमौ चक्षुषी आज्येन" प्रजापतिं चरुणाद्विर्धातारं द्वीराकां त्रिर्विष्णुं प्रजापतिं चाज्येन" शेषेण स्विष्टकृतमग्निमिध्मसन्नहनेन रुद्रमयासमग्निंदेवान् विष्णुमग्निंवायुं सूर्यं प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन(ब्रह्मणो- अयासमग्निं देवान् विष्णुमग्निंवायुंसूर्यँ प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन) ज्ञाता ज्ञात दोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु-पुंसवनावलोभनहोमकर्मणाश्वोयक्ष्ये|| समस्तव्याहृतिनां परमेष्ठीप्रजापतिःप्रजापतिर्बृहति अन्वाधान समिद्धोमे विनियोगः- ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदं न मम|| परिसमुहनादि पूर्णपात्र निधानान्तं कृत्वा" प्रजापतये त्वा जुष्टं निर्वपामीतितंडुलान्निरुप्य प्रोक्षणं च बर्हिषिहविरासादनांतं कृत्वा||"स्वदक्षिणःप्रत्यग्ग्रीवमुत्तरलोमानडुहंचर्मास्तीर्य"(यजमान अपनी दायीबाजुपर लालबैलके चर्मासनका मुख पश्चिममें रहैं ऐसे स्थंडिल(अग्नि)तथा अपने बैठनेकी जगहके मध्यमें आसन बीछायैं- तीर्थोदककी भावनाकरके स्नान करवाँकर पत्नीको लाकर उस आसनपर बीठायैं...)तयान्वारब्धइध्माधानाद्याज्यभागान्तं कृत्वा"(पत्नीके दायेंहाथका स्पर्शकरातें हुए इध्महोम तथा प्रजापत्यादि चार आज्यभाग आहुतियाँ दैं.पश्चात् बैठकर-
अवदान धर्मेण चरुमवदाय ॐप्रजापतये स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"
प्राग्ग्रीवे(पूर्वकी और बैलचर्मका मुख रहैं वैसे आसन को घुमाकर उसपर पत्नी बैठे..उनके दायें हाथका स्पर्श करतें हुए अग्निमें आहुतियाँ दैं..) उपविष्टायापत्न्यान्वारब्धःस्रुवेणाज्याहुतिर्जुहुयात्-यथा* ॐधाताददातनदाशुष इति मंत्रद्वयस्य हिरण्यगर्भोधातानुष्टुप् द्वितीया त्रीष्टुप् पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्यहोमे विनियोगः(होमः)-> ॐधाता ददातु दाशुषे प्राचीं जीवातुमक्षितां||वयं देवस्य धीमहि सुमतिं वाजिनीवतः स्वाहा- धात्र इदं न मम" ||ॐधाता प्रजानामुतराय ईशे धातेदं विश्वंभुवनंजजान|| धाता कृष्टीरनिमिषाभि चष्टे धात्र इद्धव्यं घृतवतज्जुहोत स्वाहा-धात्र इदं न मम"|| राकामहमितिद्वयोर्गृत्स्मदो राका जगती पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐराकामहं सुहवा सुष्टुतीहुवे शृणोतु नःसुभगावोधतुत्मना|| सीव्यत्वपःसूच्याछिद्यमान या ददातु वीरं शतदायमुक्थ्यं१स्वाहा-राकाया इदं न मम"|| ॐयास्तेराके सुमतयःसुपेशषोयाभि र्ददासि दाशुषे वसूनि|| ताभिर्नो अद्यसुमना उपागहि सहस्रपोषं सुभगे रराणा स्वाहा- राकाया इदं न मम"||नेजमेषेतितिसृणां त्वष्टाविष्णुरनुष्टुप् पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐनेजमेष परापत सुपुत्रः पुनरापत| अस्यै मे पुत्रकामायै गर्भमाधेहि यः पुमान् त्स्वाहा- विष्णव इदं न मम " ॐयथेयं पृथिवी मह्युत्ताना गर्भमादधे| एवं तं गर्भमाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम" ॐविष्णोः श्रेष्ठेन रूपेणास्यां नार्यां गवीन्यां| पुमांसं पुत्रानाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम " प्रजापते हिरण्यगर्भः प्रजापति स्त्रिष्टुप् पुंसवनाऽवलोभन प्रधान आज्य होमे विनियोगः~ ॐप्रजापते नत्वदेता न्यन्यो विश्वाजातानि परिता बभूव| यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्यामपतयोरयीणां स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"एवंमष्टाहुतिःस्रुवेण हुत्वा"(पुनः बैलचर्मका मुख पश्चिमकी तरफ रहैं ऐसे घुमाकर उस आसन पर पत्नीको बैठाये.)पत्नी अपनें दौनो हाथ घूंहटनके अंदर रखै.." पत्नीपाणावन्तर्जानुस्थिते"
तदङ्गत्वेन गणपति पूजनं पुण्याहवाचनम्(कर्मांगदेवता-प्रजापतिः)मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं (क्रतुदक्षसंज्ञकाविश्वेदेवाः)" आचार्यादिवरणं च करिष्ये....
अङंगसंकल्पोक्त क्रमेण वरणान्तकर्माणि समाप्य....
स्थंडिले शोभननामाग्निं प्रतिष्ठाप्य" क्रियमाणे पुंसवनावलोभनहोमे देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये... घृताक्तासमित् द्वयं गृहित्वोत्थाय- अस्मिन्नन्वाहितेग्नौ जातवेदसमग्निमिध्मेन प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्नीषोमौ चक्षुषी आज्येन" प्रजापतिं चरुणाद्विर्धातारं द्वीराकां त्रिर्विष्णुं प्रजापतिं चाज्येन" शेषेण स्विष्टकृतमग्निमिध्मसन्नहनेन रुद्रमयासमग्निंदेवान् विष्णुमग्निंवायुं सूर्यं प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन(ब्रह्मणो- अयासमग्निं देवान् विष्णुमग्निंवायुंसूर्यँ प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन) ज्ञाता ज्ञात दोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु-पुंसवनावलोभनहोमकर्मणाश्वोयक्ष्ये|| समस्तव्याहृतिनां परमेष्ठीप्रजापतिःप्रजापतिर्बृहति अन्वाधान समिद्धोमे विनियोगः- ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदं न मम|| परिसमुहनादि पूर्णपात्र निधानान्तं कृत्वा" प्रजापतये त्वा जुष्टं निर्वपामीतितंडुलान्निरुप्य प्रोक्षणं च बर्हिषिहविरासादनांतं कृत्वा||"स्वदक्षिणःप्रत्यग्ग्रीवमुत्तरलोमानडुहंचर्मास्तीर्य"(यजमान अपनी दायीबाजुपर लालबैलके चर्मासनका मुख पश्चिममें रहैं ऐसे स्थंडिल(अग्नि)तथा अपने बैठनेकी जगहके मध्यमें आसन बीछायैं- तीर्थोदककी भावनाकरके स्नान करवाँकर पत्नीको लाकर उस आसनपर बीठायैं...)तयान्वारब्धइध्माधानाद्याज्यभागान्तं कृत्वा"(पत्नीके दायेंहाथका स्पर्शकरातें हुए इध्महोम तथा प्रजापत्यादि चार आज्यभाग आहुतियाँ दैं.पश्चात् बैठकर-
अवदान धर्मेण चरुमवदाय ॐप्रजापतये स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"
प्राग्ग्रीवे(पूर्वकी और बैलचर्मका मुख रहैं वैसे आसन को घुमाकर उसपर पत्नी बैठे..उनके दायें हाथका स्पर्श करतें हुए अग्निमें आहुतियाँ दैं..) उपविष्टायापत्न्यान्वारब्धःस्रुवेणाज्याहुतिर्जुहुयात्-यथा* ॐधाताददातनदाशुष इति मंत्रद्वयस्य हिरण्यगर्भोधातानुष्टुप् द्वितीया त्रीष्टुप् पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्यहोमे विनियोगः(होमः)-> ॐधाता ददातु दाशुषे प्राचीं जीवातुमक्षितां||वयं देवस्य धीमहि सुमतिं वाजिनीवतः स्वाहा- धात्र इदं न मम" ||ॐधाता प्रजानामुतराय ईशे धातेदं विश्वंभुवनंजजान|| धाता कृष्टीरनिमिषाभि चष्टे धात्र इद्धव्यं घृतवतज्जुहोत स्वाहा-धात्र इदं न मम"|| राकामहमितिद्वयोर्गृत्स्मदो राका जगती पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐराकामहं सुहवा सुष्टुतीहुवे शृणोतु नःसुभगावोधतुत्मना|| सीव्यत्वपःसूच्याछिद्यमान या ददातु वीरं शतदायमुक्थ्यं१स्वाहा-राकाया इदं न मम"|| ॐयास्तेराके सुमतयःसुपेशषोयाभि र्ददासि दाशुषे वसूनि|| ताभिर्नो अद्यसुमना उपागहि सहस्रपोषं सुभगे रराणा स्वाहा- राकाया इदं न मम"||नेजमेषेतितिसृणां त्वष्टाविष्णुरनुष्टुप् पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐनेजमेष परापत सुपुत्रः पुनरापत| अस्यै मे पुत्रकामायै गर्भमाधेहि यः पुमान् त्स्वाहा- विष्णव इदं न मम " ॐयथेयं पृथिवी मह्युत्ताना गर्भमादधे| एवं तं गर्भमाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम" ॐविष्णोः श्रेष्ठेन रूपेणास्यां नार्यां गवीन्यां| पुमांसं पुत्रानाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम " प्रजापते हिरण्यगर्भः प्रजापति स्त्रिष्टुप् पुंसवनाऽवलोभन प्रधान आज्य होमे विनियोगः~ ॐप्रजापते नत्वदेता न्यन्यो विश्वाजातानि परिता बभूव| यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्यामपतयोरयीणां स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"एवंमष्टाहुतिःस्रुवेण हुत्वा"(पुनः बैलचर्मका मुख पश्चिमकी तरफ रहैं ऐसे घुमाकर उस आसन पर पत्नीको बैठाये.)पत्नी अपनें दौनो हाथ घूंहटनके अंदर रखै.." पत्नीपाणावन्तर्जानुस्थिते"
एकरंगके गाय और नरबछडा हों उनके दूधमेंसे बना हुआ दहीं पति पत्नीके हाथकें तलवोंपर रखें..
"समानरूपवत्साया गो क्षीरेण निर्मितं दधि निक्षिप्य"(उस दहीं पर एक जौका दाना(०!०)आकृति सदृश रखकर उनके आजुबाजुमें दो उडिदके दानें रखें) " तदुपरिलिंगवद्यवं प्रागग्रंतत्पार्श्वयोरंडवद्वयवन्माषद्वयं च निधाय"(पति अपनी पत्नीको तीनबार यह वाक्य कहैं-> किं पिबसि?३)"किं पिबसीति त्रिः पतिः पत्नी पृच्छेत्"(पत्नी पतिको तीनबार यह कहैं कि-> पुंसवनं पिबामि३")सा च पुंसवनमितित्रिरुक्त्वा(हाथके तलवोंमें रखें हुए यव उडिद और दहीं सब पत्नी पी जायें.)" स यवं माषं तद्दधिनिःशेषं पित्वा"(पत्नी शुद्धजलसे तीन आचमन करैं) बहिराचामेत्"(ऐसे समस्त क्रियाको पुनः दोबार दोहरायें)पुंसवनदेवं द्विः प्रश्न प्रतिवचन पूर्वकं प्राश्याचामेत्"(अथ अनवलोभनम्)~ सफेद दूब(दूर्वा) को कँवारी कन्या(दोसे दसवर्ष तककी आयु वाली) के पास पेसलीपर पत्थरसे पीसवाँकर धुले हुए स्वच्छ वस्त्रमें पीसाहुआ द्रव रखें." दूर्वाः कन्ययादृषद्युपलेन पेषयित्वा शुद्धवसनांचले संगृह्य" (प्रजावदाख्यं सूक्त और जीवपुत्रसंज्ञकसूक्त जप करकें पूर्वाभिमुख बैठी हुई पत्नीके पीछे पति खडे रहकर पत्नीका शिर थोडा पीछेकी तरफ झुकाकर उनके दायें नाकके छिद्रमें औषधीकी पोटलीको निचोडकर अँगुठेसे रस डालें..)" प्रजावदाख्यं जीवपुत्रसंज्ञकं च सूक्तं जपित्वा मंडलागारच्छायायां उपविष्ठायाः प्राङ्गमुख्याः पत्न्याः पश्चिमतस्तिष्ठन् पतिस्तदाननमुन्नम्य दक्षिणनासाबिले स्वांगुष्ठाग्रेण दूर्वारसमासिंचेत्" ॐ आतेगर्भ इति पञ्चर्चस्य सूक्तस्य हिरण्यगर्भो अग्नि र्अनुष्टुप् पत्न्याः दक्षिणनासा बिले दूर्वारसमासेचने विनियोगः- ॐ आ ते गर्भो योनिमैतु पुमान् बाण इवेषुधिम्| आवीरो जायतां पुत्रस्ते दशमास्यः||१||करोमि ते प्राजापत्य मा गर्भो योनि मैतु ते| अनूनः पूर्णो जायतामश्लोणोऽपिशाचधीतः||२||पुमाँस्ते पुत्रो नारि तं पुमाननु जायताम् | तानि भद्राणि बीजान्यृषभा जनयन्ति नौ||३||यानि भद्राणि बीजान्यृषभा जनयन्ति नः | तै स्त्वं पुत्रान् विन्दस्व सा प्रसुर्धेनुका भव||४|| कामः समृद्ध्यतां मह्यमपराजित मेव मे| यं कामं कामये देव तं मे वायो समर्द्धय||५||अथ जीवपुत्रसूक्तम्- ॐ अग्निरिति पञ्चर्चस्य सुक्तस्य हिरण्यगर्भो वरुणो जगती पत्न्याः दक्षिण नासा बिले दूर्वारसमासेचने विनियोगः- ॐ अग्निरैतु प्रथमो देवतानां सोऽस्यै प्रजां मुञ्चतु मृत्युपाशात् | तदयं राजा वरुणोऽनुमन्यतां यथेयं स्त्री पौत्रमघं न रोदात्||१|| इमामग्नि स्त्रायतां गार्हपत्यः प्रजामस्यै नयतु दीर्घमायुः | अशून्योपस्था जीवतामस्तु माता पौत्रमानन्दमभि प्रबुध्यतामियम्||२|| मा ते गृहे निशिघोष उत्थादन्यत्र त्वद्रुदत्न्यः सं विशन्तु | मा त्वं विकेश्युर आवधिष्ठा जीवपत्नी पतिलोके विराज पश्यन्ती प्रजां सुमनस्य माना||३|| अप्रजस्तां पौत्रमृत्युं पाप्मान मुत वा घम् | शीर्ष्णःस्रजमिवोन्मुच्य द्विषद्भ्यः प्रति मुञ्चामि पाशम्||४||देवकृतं ब्राह्मणं कल्पमानं तेन हन्मि योनिषदः पिशाचान् | क्रव्यादो मृत्युनधरान् पातयामि दीर्घमायु स्तव जीवन्तु पुत्राः||५||एतैर्दशमन्त्रैनस्येदत्ते आचांतजलया (पत्नीको आचमन करायें) यत्ते सुशीम इति मंत्रस्य हिरण्यगर्भः प्रजापतिरनुष्टुप् भार्याया हृदयालंभने विनियोगः-(मंत्र पढतें हुए पति पत्नीके हृदयका स्पर्श करैं) ॐयत्ते सुशीमे हृदये हितमंतः प्रजापतौ||मन्येहं मांतद्विद्वांसं मांहं पौत्रमघं नियाम्||इति भार्याहृदयं पाणितलेन स्पृशेत्|| स्विष्टकृतहोमं शेष होमं च समाप्य" कृतस्य विधेः पुंसवनावलोभनसंस्कार परिपूर्णतास्तु||विंशतिब्राह्मणान्वा यथाशक्तिः ब्राह्मणान् भोजयिष्ये||तेन कर्माँग देवता प्रजापतिः प्रीयताम्" ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां दत्वा आशिषो गृह्णियात्.....
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री||उमरेठ
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें