षष्ठीमहोत्सवम्

षोडश संस्काराः खंड ६१~ षष्ठीमहोत्सवम्* पुराणोंमें भगवती षष्ठीदेवीको शिशुओंकी अधिष्ठात्री देवी निरूपित किया गया हैं.बालकोंको दीर्घायु बनाना,उनका रक्षण एवं भरण पोषण करना देवी षष्ठीका स्वाभाविक गुण हैं. स्वयं नन्दरायजी एवं यशोदामैयाने जगत् के पालक श्रीकृष्णके जन्मके छठे दिन अपने पुत्रके अरिष्टनिवारणार्थ ब्राह्मणोंको बुलाकर भगवती षष्ठीका पूजन विधिपूर्वक करवाया था.आज वर्तमान समयमें तो दवाखानेंमें जन्म होते ही तुरंत बालकका जन्मप्रमाणपत्र बनवाने नाम निकलवा देंतें हैं.नाम निकालने वाले ज्योतिषीयोंभी "षष्ठीदेवीके षष्ठीमहोत्सवके महत्वसे परिचित होकरभी ऐसे विधिके विधानमें अपना श्रेय लेनेके लिए नामकी " राशि" निकालकर दें देतें हैं. जन्म समय सिर्फ दुष्टनक्षत्र या दुष्टयोगका प्रभाव जानने हेतु नक्षत्र या योगको महत्व देना होता हैं. शास्रीय विधानसे नामकरण के लिए षष्ठीमहोत्सवके बाद ही जब नामकरणका समय मनुस्मृति अनुसार" नामधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां वास्य कारयेत्||२/३०अर्धपाद||" दशवें या बारहवें दिन कुलगुरु या आचार्य जो नाम रखे उसको मान्य रखकर नामकरण करना शास्त्राज्ञा हैं. आज बालकोंके जन्मके छठे दिन प्रसूतिगृहमें या जीस खंडमें प्रसूताकी शैया हों वहाँ उस खंडमें छठीपूजन संस्कारका विधान प्रचलित हैं. पुराणोंमें षष्ठीदेवीकी बड़ी महत्ता प्रतिपादित की गयी हैं. मूलप्रकृतिके छठे अंशसे प्रकट होनेसे इनका " षष्ठी" नाम पडा़ हैं.ये ब्रह्माकी मानसपुत्री एवं शिव-पार्वतीके पुत्र स्कन्दकी प्राणप्रिया " देवसेनाके" नामसे प्रख्यात हैं.इन्हें विष्णुमाया और "बालदा" भी कहा जाता हैं. ये षोडश मातृकाओंमें परिगणित हैं. भगवती षष्ठीदेवी अपने योगके प्रभावसे शिशुओंके पास सदैव वृद्धामाताके रूपमें विद्यमान रहती हैं तथा उनकी रक्षा एवं भरण-पोषण करती रहती हैं. बालकोकों स्वप्नमें खिलातीं,हँसाती,दुलारती, एवं अभूतपूर्व वात्सल्य प्रदान करती रहतीं हैं. इसी कारण सभी शिशु अधिकांश समय सोना ही पसंद करतें हैं. आँख खुलते ही बालककी दृष्टिसे भगवती ओझल हो जाती हैं. अतः कभी - कभी शिशु बहुत जोरसे रोने भी लगतें हैं.
बालकके जन्मके साथ ही घरमें दस दिवसीय सूतक लग जाता हैं.इस अवधिमें घरमें प्रतिष्ठित देवताओंका पूजन परिवारके असगोत्रिय सदस्य (बहन-बेटीके परिवार) या ब्राह्मण द्वारा कराया जाता हैं. इसी कारण नामकरण- संस्कार ,हवन -पूजन का विधान ११ वें दिन सम्पन्न किया जाता हैं. किंतु पुराणोके अनुसार भगवती षष्ठीदेवीका पूजन बालकके पिता एवं माताद्वारा ही छठ्ठे दिन किया जाता हैं." सूतिकावास निलया जन्मदा नामदेवताः| तासां यागनिमित्तं तु शुद्धिर्जन्मनि कीर्तिता|| प्रथमे दिवसे षष्ठे दशमे चैव सर्वदा त्रिष्वेतेषु न कुर्वीत सूतकं पुत्र जन्मनि/ पारस्कर गृ० सू/ ५ भाष्ये व्यासः- टीका! प्रथमे दिवसे जातकर्मार्थं षष्ठे दिवसे षष्ठीमहोत्सवार्थं दशमे दिवसे नामकरणार्थं सूतकं नैव विधियते" जननाशौच मध्ये प्रथम षष्ठदशमदिनेषु दाने प्रतिग्रहे च न दोषः " अन्नं तु निषिद्धम्"/ पा०गृ०सू/५ /१/१६" जन्मके पहले दिन "जातकर्म"छठ्ठेदिन-"षष्ठीमहोत्सव" दशवें दिन " नामकरण संस्कार" के हेतु सूतक नहीं लगता इस दिनोंमे दान देनेंमें तथा ब्राह्मण को दान लेनेमें दोष नहीं हैं. जो दोष हैं वह पके हुए अन्नका दोष हैं. इसमें जननाशौच का विचार नहीं माना गया हैं.
(#षष्ठीमहोत्सव)विधानम् सूतिकागृह शुद्धिनिमित्त गोघृत" सर्षप" सैंधव" निंबपत्र" सर्पत्वक्(त्वचा) का धूप करैं. सूतिकागृह द्वार पूजनम्* गंधाक्षतैः कुमार्यै नमः" धनदायै नमः" नंदायै नमः" विपुलायै नमः" मंगलायै नमः" अचलायै नमः" पद्मायै नमः" ( कुमारी धनदा नंदा विपुला मंगलाऽचला || पद्मा चैव तु नाम्नोक्ताः सप्तैता द्वार मातरः||) स्वस्तिवाचनपूर्वकं गणेशादिन्नमस्कृत्य" देशकालौ संकीर्त्य- मम शिशोः सर्व उपद्रव शांतिपूर्वकं दीर्घायुः आरोग्य प्राप्तये श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं षष्ठी महोत्सवं करिष्ये" तदङ्गत्वेन गणपति पूजनं मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं ब्राह्मणवरणं स्वस्तिपुण्याहवाचनं( कर्माँग देवता षष्ठीदेवता प्रीयताम्) तानि कर्माणि समाप्य" श्वेतवस्त्रे अक्षतपुंजेषु- मयूरवरमारूढो द्विभुजो बालरूपधृक्|| मुद्गरं वामहस्ते तु शक्तिं दक्षिणतो न्यसेत्|| वराभयकरः साक्षाद् द्विभुजः शिखिवाहनः|| किरीटी कुंडली देवो दिव्याभरणभूषितः|| ॐद्रप्सश्च स्कन्द० स्कन्दं आवाहयामि"(१) प्रद्युम्नस्तु चतुर्बाहुः शंखचक्रगदाधरः||चक्रं दक्षिणहस्तेऽस्य वामहस्ते धनुस्तथा|| शंखं च दक्षिणे दद्यात् गदां वामे प्रदापयेत्|| प्रद्युम्नं कारयेत् देवं सर्वलक्षण संयुतम्|| स्त्रियो चैवास्य कर्तव्ये सर्वलक्षण संयुते|| ॐकोदात्कस्मा० प्रद्युम्नं आवाहयामि" षट्कृतिकाः- शिवायै नमः शिवां आवाहयामि" संभूत्यै नमः संभूतिं आवाहयामि" सन्नत्यै नमः सन्नतिं आवाहयामि" प्रीत्यै नमः प्रीतिं आवाहयामि" अनसूयायै नमः अनसूयां आवाहयामि" क्षमायै नमः क्षमां आवाहयामि" (ॐभूर्भुवःस्वः स्कन्द प्रद्युम्न स्कन्दमातॄभ्यो नमः आसनं पाद्यं अर्घ्यं आचमनीयं स्नानं वस्त्रं यज्ञोपवीतम् गंधं पुष्पं धूपं दीपं नैवेद्यं ताम्बूलं प्रदक्षिणाः मंत्रपुष्पाञ्जल्यंतैः सम्पूज्य") स्कन्द प्रार्थना- ॐनमः कुमाराय महाप्रभाय स्कन्दायते स्कन्दितदानवाय|| नवार्कबिम्बद्युतये नमोऽस्तु नमोऽस्त्वमोघोद्यतशक्तिपाणये||१|| नमो विशालाय विचारिणेऽस्तु नमोऽस्तुते षण्मुख कामरूपिणे|| गुहाय गुढा भरणाय धर्त्रे नमोऽस्तु ते दानवदारणाय||२|| नमोऽस्तुतेऽर्कप्रतिमप्रभाय नमोऽस्तु गुह्याय गुहाय तुभ्यम्|| नमोऽस्तुते लोकभयापहाय नमोऽस्तुते बालपराक्रमाय||३|| नमो विशालायतलोचनाय नमो विशालाय महाव्रताय|| नमो नमस्तेऽस्तु मनोरमाय नमो नमस्तेऽस्तु करोत्कराय||४|| नमो मयूरोज्ज्वलवाहनाय नमो धृतोदग्रपताकिनेऽस्तु|| नमोऽस्तु केयूरधराय तुभ्यं नमः प्रभाव प्रणताय तुभ्यम्||५|| सेनानये पावकिने नमोऽस्तु क्रियापरीतामल दिव्यमूर्तये|| कृपामयो यज्ञ इवामलस्त्वं नमोऽस्तु षष्ठीश नमो नमस्ते||६|| प्रद्युम्न प्रार्थना- भोः प्रद्युम्न महाबाहो लक्ष्मीहृदयनन्दन|| कुमार रक्ष मे भीतेः प्रद्युम्नाय नमो नमः||१|| त्रैलोक्ये पूजितः श्रीमान् सदा विजय वर्धनः|| शांतिं कुरु गदापाणे प्रद्युम्नाय नमो नमः||२|| स्कन्दमातॄः प्रार्थना- जगन्मातर्जगद्धात्रि जगदानन्दकारिणि|| नमस्ते देवि कल्याणि प्रसीद मम कृत्तिके|| अनया पूजया स्कन्दाद्यावाहित देवताः प्रीयताम् " पुनः संकल्पः- माता शिशु गोदमें रखैं पिता संक्ल्प करैं" * अस्य(अस्या) शिशोरायुरारोग्य सकलारिष्ट शान्तिद्वारा श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थं विघ्नेशस्य जन्मदायाः षष्ठीदेव्या जीवन्तिकायाश्च पूजनं करिष्ये" अक्षतपुंजेषु ॐगणानान्त्वा० विघ्नेशं आवाहयामि" ॐश्रीश्चते लक्ष्मीश्च० जीवन्तिकां आवाहयामि" आयाहि पूज्यसे देवि महाषष्ठीति विश्रुते|| शक्तिभिः सह बालं मे रक्ष रक्ष वरानने||मयूर वाहनां देवीं खड्गशक्ति धनुर्धराम्|| आवाहये देवसेनां तारकासुरमर्दिनीम्||ॐइन्द्र ऽआसां० षष्ठीदेवीं आवाहयामि" विघ्नेशध्यानम् - ॐ ॐ ॐकार रूपं त्र्यहमिति च परं यत्स्वरूपं तूरीयं त्रैगुण्यातितलीलं कलयति मनसस्तेज सिंदूरमूर्तिम्|| योगिन्द्रैर्ब्रह्मरन्ध्रैः सकलगुणमयं श्री हरेन्द्रेण सङ्गं गं गं गं गं गणेशं गजमुखमभितो व्यापकं चिन्तयामि|| जिवन्तिका ध्यानम्- देवीं अञ्जनसंकाशां चन्द्रार्धकृत शेखराम्|| सिंहारूढां जगद्धात्रीं कौमारीं भक्तवत्सलाम्|| खड्गं खेटं च बिभ्राणामभयं वरदां तथा|| तारकाहारभूषाढ्यां चिन्तयामि नवांशुकाम्|| षष्ठीदेवीध्यानम्- चतुर्भुजां महादेवीं तुंगपीनस्तनीं शिवाम्|| मयूरवरमारूढां रक्तवस्त्रधरां शुभाम्|| शूलशक्तिवराभीतिहस्तां ध्यायेन्महेश्वरीम्|| प्रफुल्लपद्मवदनां अर्द्धपद्मासनस्थिताम्|| सर्वांगभूषितां देवीं पीनोन्नतपयोधराम्|| स्रवत्पीयूषवदनां पीतकौशेय वाससाम्|| चतुर्भुजां दक्षिणेन धृतमन्थानवंशकाम्|| नीलोत्पलं तु वामेन स्कन्दं तु दधतीं तथा|| अधःस्थित कराभ्यां तु महाषष्ठी विचिन्तयेत्|| यथाशक्तिः दध्योदन नैवेद्यादिभिः सम्पूज्य" ॐह्रींषष्ठीदेव्यै स्वाहा" इति मूलमन्त्रं २८/१०८ वारं वा जपेत्"
प्रार्थना- षष्ठिदेवि नमस्तुभ्यं सूतिकागृहशालिनि|| पूजिता परया भक्त्या दीर्घमायुःप्रयच्छ मे||१|| जननी जन्मसौख्यानां वर्धिनीधनसम्पदाम्|| साधनी सर्वभूतानां जन्मदे त्वां नतावयम्||२|| गौरीपुत्रो यथा स्कन्दः शिशुत्वे रक्षितः पुरा|| तथा ममाप्यमुं बालं षष्ठिके रक्ष ते नमः||३|| यथा दाशरथी रामश्चतुर्मुर्तिर्भवप्रदे|| त्वया संरक्षितस्तद्वद्बालं पाहि शुभप्रदे||४|| विष्णननाभिस्थितो ब्रह्मा दैत्येभ्यो रक्षितस्त्वया|| तथा मे बालकं रक्ष योगनिद्रे नमोऽस्तुते||५|| रक्षितौ पूतनादिभ्यो नन्दगोपसुतौ यथा|| तथा मे बालकं पाहि दुर्गे देवि नमोऽस्तु ते||६|| यथा वृत्रासुरादिन्द्रो रक्षितोऽदितिबालकः||त्वया तथा मे बालोऽयं रक्षणियो महेश्वरि||७|| यथा त्वयाञ्जनीपुत्रो हनुमान् रक्षितः शिशुः|| तथा मे बालकं रक्ष दुर्गे दुर्गार्तिहारिणि||८|| रुद्रः स्वर्गाद्यथा देवि कश्यपादिसुतास्त्वया|| मातस्त्राहि तथा बालं विष्णुमाये नमोऽस्तु ते||९|| सर्वविघ्नानपाकृत्य सर्वसौख्य प्रदायिनि|| जीवन्तिके जगन्मातः पाहि नः परमेश्वरि||१०||
अथ ब्रह्मवैवर्तपुराणोक्ता स्तुतिः (प्र०ख०अ०४३/५७-६६)
नमो देव्यै महादेव्यै सिद्ध्यै शान्त्यै नमो नमः|| शुभायै देवसेनायै षष्ठीदेव्यै नमो नमः||१|| वरदायै पुत्रदायै धनदायै नमो नमः|| सुखदायै मोक्षदायै षष्ठीदेव्यै नमो नमः||२|| शक्तेःषष्ठांशरूपायै सिद्धायै च नमो नमः||मायायै सिद्धयोगिन्यै षष्ठीदेव्यै नमो नमः||३|| पारायै पारदायै च षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| सारायै शारदायै च पारायै सर्वकर्मणाम्||४|| बालाधिष्ठातृदेव्यै च षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| कल्याणदायै कल्याण्यै फलदायै च कर्मणाम्||५|| प्रत्यक्षायै च भक्तानां षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| पूज्यायै स्कन्दकान्तायै सर्वेषां सर्वकर्मसु||६|| देवरक्षणकारिण्यै षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| शुद्धसत्त्वस्वरूपायै वन्दितायै नृणां सदा||७|| हिंसाक्रोधवर्जितायै षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| धनन्देहि प्रियान्देहि पुत्रन्देहि सुरेश्वरि||८|| धर्मन्देहि यशो देहि षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| भूमि न्देहि प्रजान्देहि देहि विद्यां सुपूजिते||९|| कल्याणं च जयन्देहि षष्ठीदेव्यै नमो नमः|| १०||
अनेन पूजनेन विघ्नेश जन्मदा षष्ठीदेवी जिवन्तिकाः प्रीयतां न मम"
दध्योदनबलिदानम्* क्षेत्रस्याधिपते देवि सर्वारिष्टविनाशिनि|| बलिं गृहाण मे रक्ष क्षेत्रं बालं च सूतिकाम्|| इमं सदीपं बलिं क्षेत्राधिपत्यै देव्यै समर्पयामि" पुनः अक्षतपुंजेषु खड्गदेवताः आवाहयेत्- राकां आवाहयामि" अनुमतिं आवाहयामि" सिनिवालीं आवाहयामि" कूहूं आवाहयामि" वातघ्नीं आवाहयामि" इत्यावाह्य" राकाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः इति सम्पूज्य" अनेन पूजनेन राकाद्यावाहित देवताः प्रीयन्ताम् न मम" सूतिकागृहात् बहिरागत्य द्वारस्योभयतः कज्जलेन द्वे द्वे मातरौ लिखेत् ( कज्जलसे नाम ही लिखना हैं) धिषणा" वृद्धिमाता" - गौरी" पूतना"(धिषणा वृद्धिमाता च तथा गौरी च पूतना|| आयुर्दात्र्यो भवन्त्वेता अद्य बालस्य मे शिवा|| धिषणादिचतसृमातृभ्यो नमः" इति पञ्चोपचारैः सम्पूज्य" अनया पूजया धिषणादिचतसृमातरः प्रीयन्ताम् || शिशवे आशिर्वादम्- यद्बलं वासुदेवस्य विष्णोरमिततेजसः|| भीमस्य ब्रह्मणश्चैव सर्वं भवतु मे सुते|| रक्षन्तु सर्वदा सर्वे देवाः शक्रपुरोगमाः अप्रमत्तं प्रमत्तं वा दिवा रात्रावथापि वा|| कृतस्य षष्ठीमहोत्सवकर्मणः सांगता सिद्ध्यर्थं यथाशक्ति सुवासिनीः भोजयिष्ये" विप्रेभ्यश्च दक्षिणादिकं दत्वा तेभ्यो आशिषं गृह्णियात्" दशमदिने वा सद्यः षष्ठीदेवता विसर्जनम्"(*रक्षणीया तथा षष्ठी निशा तत्र विशेषतः|| रात्रौ जागरणं कार्यं जन्मदानां तथा बलिः|| पुरुषा: शस्त्रहस्ताश्च नृत्यगीतैश्च योषितः|| रात्रौ जागरणं कुर्युः...... पारस्कर गृ० मिताक्षरा-मार्कंडेयः")
रात्रिमें भजन किर्तन आदि करकें जागरण करैं.
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री.उमरेठ.
शेष पुनः

टिप्पणियाँ

इस ब्लॉग से लोकप्रिय पोस्ट

यज्ञोपवीत 2

संस्कारविमर्श

सर्वरोगहर_अच्युतानंदगोविंदनामजप_विधिः