चान्द्रायण व्रत विधानम्

#चान्द्रायण_व्रत_विधानम्-
*#गौतम_धर्मसूत्रे*--- "ब्राह्मे मुर्हूते उत्थाय प्रातःकृत्यानि,स्नान(त्रिरहस्त्रिनिशायां च सवासा जलमाविशेत् || मनुः ११/२२४||),
सन्ध्योपासनादिकं समाप्य ||
==========================
*(आप्यायस्व सं ते पयांसि नवो नव इति चैताभिस्तर्पणमाज्यहोम हविषश्चानुमंत्रणमुपस्थानं चन्द्रमसः || गौ०ध०सू ९/५|| हरदत्त टीका -- तर्पणं, होमं, ग्रासानुमंत्रणं,उपस्थानं चन्द्रमसः इति चत्वारि कर्तव्यानि )*
=========================
देवपूजादि नित्यकर्माणि कृत्वा - चान्द्रायणाङ्गभूतं चन्द्रमाप्रीत्यर्थे तर्पणं करिष्ये -- #ॐआप्प्यायस्व० चन्द्रमसं तर्पयामि || #ॐसन्तेपयागुँ०० चन्द्रमसं तर्पयामि ||#ॐआप्प्यायमानो०० चन्द्रमसं तर्पयामि|| शु०यजुः १२/११२-११४|| #ॐनवोनवो_भवति_जायमानोऽह्नां #केतुरुषसामेत्यग्रम् | #भागं_देवेभ्यो_वि_दधात्यायन् #प्र_चन्द्रमास्तिरते_दीर्घमायुः चन्द्रमसं तर्पयामि ||ऋ ८/८५/१९||
#चान्द्रायणाङ्गहोमम् - देशकालौ संकीर्त्य श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं चान्द्रायणव्रताङ्ग आज्यसमिद्धोमं करिष्ये |
पञ्चभूसंस्कारपूर्वकं #पृेष्ट्टोदिवि_विधानेन वरदनामाग्निं (प्रायश्चित्तांग व्रते विट् नामाग्निं वा) संस्थाप्य - #अन्वाधानम् - अत्र चान्द्रायणांगत्वेन होमे देवानादित्यान् विश्वान्देवान् द्यावापृथिव्यौ सरस्वतीं चैकैकयाऽज्याहुत्या
अग्निं चतुःसंख्याकाभिराज्याहुतिभिः पुनश्चैता देवताः आज्यप्लुत इध्मेन व्यस्तसमस्तव्याहृतिभिः अग्निंवायुंसूर्यं प्रजापतिं चाज्येन अग्निं स्विष्टकृतं आज्येनाहं यक्ष्ये | समिद्वयमग्नौ प्राश्य ||
#पवित्रेकृत्वा_आज्यस्थाल्यामाज्यं_निर्वाप्य | अधिश्रित्य | पर्यग्निंकृत्वा | स्रुवं प्रतप्य | संमृज्य | आज्यमुद्वास्य | उत्पूय | अवेक्ष्य | जुुहुयात् |
(यद्देवा इत्यनुवाकत्रयस्य ब्रह्मास्वयंभूर्ऋषिः देवादयोदेवताः पंक्त्यादीनि छंदांसि होमे विनियोगः )-->
*ॐयद्देवा देवहेळनं देवासश्चकृमा वयं | आदित्यास्तस्मान् मा मुंचतर्तस्यर्ते नमामित स्वाहा-- इदं देवेभ्य आदित्येभ्यो न मम ||१|| ॐ देवा जीवन काम्या यद्वाचानृतमूदिम | तस्मान्न इह मुंचत विश्वेदेवाः सजोषसः स्वाहा - इदं विश्वेभ्योदेवेभ्यो न मम ||२|| ॐ ऋतेन द्यावा पृथिवी ऋतेन त्वं सरस्वति | कृतान्नः पाह्येन सो यत् किंचानृतमूदिम स्वाहा - इदं द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै च न मम ||*
( आदित् ते चतसृणां पराशरो अग्निः द्विपदा विराट् होमे विनियोगः)-
*ॐ आदित् ते विश्वे क्रतुं जुषन्त शुष्काद् यद् देव जीवो जनिष्ठाः | भजन्त विश्वे देवत्वं नाम ऋतं सपन्तो अमृतमेवैः स्वाहा- इदं अग्नये न मम ||१|| ॐ ऋतस्य प्रेषा ऋतस्य धीतिर्विश्वायुर्विश्वे अपांसि चक्रुः | यस्तुभ्यं दाशाद् यो वा ते शिक्षात् तस्मै चिकित्वान् रयिं दयस्व स्वाहा - इदं अग्नये न मम ||२|| ॐ होता निषत्तो मनोरपत्ये स चिन्न्वासां पती रयीणाम् | इच्छन्त रेतो मिथस्तनूषु सं जानत स्वैर्दक्षैरमूराः स्वाहा - इदं अग्नये न मम ||३|| ॐ पितुर्न पुत्राः क्रतुं जुषन्त श्रोषन् ये अस्य शासं तुरासः | वि राय और्णोद्दुरः पुरुक्षुः पिपेश नाकं स्तृभिर्दमूनाः स्वाहा - इदं अग्नये न मम ||४|| ऋ० १/६८/२-५||*
आज्य होमान्ते देवकृेतस्येत्यादिभिः पूर्वोक्तैरष्टभिर्मंत्रैः समिद्भिर्होमः--> ( देवकृेतस्यैति मंत्रस्य प्रजापतिर्ऋषिः त्रिष्टुप् छंदः अग्निर्देवता होमे विनियोगः )-> समिद्धोमं उत्थाय कुर्यात् |
*ॐ देवकृतस्यैनसो वयजनमसि मनुख्ख्यकृेतस्यैनसो वयजनमसि पितृेकृतस्यैनसो वयजनमस्यात्त्मकृतस्यैनसो वयजनमस्येनस ऽ एनसो वयजनमसि | जच्चाहमेनो व्विद्द्वाँश्च्चकार जच्चाविद्द्वाँस्त्तस्य सर्व्वस्यैनसो वयजनमसि स्वाहा- इदं अग्नये न मम ||
(यद्देवा इत्यनुवाकत्रयस्य ब्रह्मास्वयंभूर्ऋषिः देवादयोदेवताः पंक्त्यादीनि छंदांसि होमे विनियोगः )-->
*ॐयद्देवा देवहेळनं देवासश्चकृमा वयं | आदित्यास्तस्मान् मा मुंचतर्तस्यर्ते नमामित स्वाहा-- इदं देवेभ्य आदित्येभ्यो न मम ||१|| ॐ देवा जीवन काम्या यद्वाचानृतमूदिम | तस्मान्न इह मुंचत विश्वेदेवाः सजोषसः स्वाहा - इदं विश्वेभ्योदेवेभ्यो न मम ||२|| ॐ ऋतेन द्यावा पृथिवी ऋतेन त्वं सरस्वति | कृतान्नः पाह्येन सो यत् किंचानृतमूदिम स्वाहा - इदं द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै च न मम ||*
( आदित् ते चतसृणां पराशरो अग्निः द्विपदा विराट् होमे विनियोगः)-
*ॐ आदित् ते विश्वे क्रतुं जुषन्त शुष्काद् यद् देव जीवो जनिष्ठाः | भजन्त विश्वे देवत्वं नाम ऋतं सपन्तो अमृतमेवैः स्वाहा- इदं अग्नये न मम ||१|| ॐ ऋतस्य प्रेषा ऋतस्य धीतिर्विश्वायुर्विश्वे अपांसि चक्रुः | यस्तुभ्यं दाशाद् यो वा ते शिक्षात् तस्मै चिकित्वान् रयिं दयस्व स्वाहा - इदं अग्नये न मम ||२|| ॐ होता निषत्तो मनोरपत्ये स चिन्न्वासां पती रयीणाम् | इच्छन्त रेतो मिथस्तनूषु सं जानत स्वैर्दक्षैरमूराः स्वाहा - इदं अग्नये न मम ||३|| ॐ पितुर्न पुत्राः क्रतुं जुषन्त श्रोषन् ये अस्य शासं तुरासः | वि राय और्णोद्दुरः पुरुक्षुः पिपेश नाकं स्तृभिर्दमूनाः स्वाहा - इदं अग्नये न मम ||४|| ऋ० १/६८/२-५||*
उपविश्याज्येन - ॐ भूः स्वाहा - इदं अग्नये न मम / ॐ भुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम/ ॐ स्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम/ ॐभूर्भुवःस्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम | ॐअग्नये स्विष्टकृते स्वाहा - इदमग्नये स्विष्टकृते न मम || पुनः *अग्निम्मूर्द्धा०||* इत्यनेन मन्त्रेण अग्निं सम्पूज्य | भस्ममादाय *त्र्यायुखं०||* इत्यनेन यथास्थानं धारयेत् | श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां ०००|| अग्निविसर्जनम्- *ॐ जज्ञजज्ञङ्गच्छ०||* अनेन चान्द्रायण-व्रताङ्गत्वेन होम कर्मणा यज्ञस्वरूपी परमेश्वरः प्रीयताम् न मम ||
========================
मध्याह्नस्नानसन्ध्योपासने कृत्वा -
*(#गौतमधर्मसूत्र ९/११" चरुभैक्षसक्तुकणयावक शाकपयोदधि घृतमूलफलोदकानि हवींष्युत्तरोत्तरं प्रशस्तानि ||)*
ब्रह्मचारीओं को भिक्षा से प्राप्त हविष्य, गृहस्थ को भिक्षाचरण निषेध हैं | खीलों के कण, जौ, जौ से बनी सामग्री, शाक, दूध, दहीं, घी, गाजर आदि लाल मूल से अतिरिक्त मूल, फल, शर्करा, सैंधव-नमक, (गुड नहीं) आदि हविष्य पूर्वोक्त क्रम से उत्तरोत्तर प्रशस्त हैं ...
सर्वं भोज्यं पात्रे निधायऽऽप्यायस्वेत्यादिभिः(आप्यायस्वेत्यादि ३ नवो नवेति १ य द्देवा इत्यादि ३ आदित् तेत्यादि ४ देव कृेतस्य १ ॐ १ व्याहृति १ ग्रासानुमंत्रणमंत्र १= १५ भिरनुमंत्र्य)ग्रासान्कृत्वा -पूर्वाऽऽपोषानम् ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा | ग्रासानुमंत्रण मंत्रः--
#ॐभूर्भुवःस्वस्तपः_सत्यं_यशः #श्रीरुर्गिडौजस्तेजोवर्चः #पुरुषो_धर्मः_शिवः_नमः_स्वाहा || इति प्राणाहुतिः कृत्वा प्राश्नीयात् || उत्तराऽऽपोशानम् - ॐ अमृताऽपिधानमसि स्वाहा ||
स्नानान्ते गायत्रीजप, पवमानसूक्त, शिवसंकल्पसूक्त, तरत्समंदीसूक्त,पुरुषसूक्तानि अन्यतमानि च पठित्वा - निशामुखे पुनः स्नानम् - सायं सन्ध्योपासना समाप्य पुनःस्नात्वा आचम्य त्रिःप्राणानायम्य | चन्द्रोदय पूर्वे पुनः स्नात्वा - आचम्य प्राणानायम्य | चन्द्रोपस्थानं कुर्यात् अब्जमुद्रया - "आप्यायस्वेति , सं ते पया गुँ सि,आप्प्यायमानो, नवो नवो भवति , होम समुच्चय मंत्रैश्च ।। इति नित्य कर्तव्यानि ।।
( यह समंत्रक-व्रत उपनीत-द्विजों ही करैं, अनुपवीतीयों तथा स्त्रीयों मंत्ररहित और केवल क्रियामात्र व्रत करें " ग्रास अभिमंत्रण समय "शिव शिव" नाम से ही ग्रास लें, यदि कोई स्त्री पति की आज्ञा से करतीं हैं तो पति या पुत्र उपवीती हो तो ग्रासानुमंत्रण के मंत्रो से अभिमंत्रित कर दे सकतें हैं,मंत्रो के रहित केवल चन्द्रदर्शन कुछ समयतक ध्यान से करें,बाकी के सभी कृत्यों किसी आचार्य या कर्मठ-ब्राह्मण से करवाएँ |)
===============================
#चान्द्रायणव्रत- यह व्रत पाँच प्रकार का होता हैं इनमेंसे किसी एक प्रकारका करना हैं.
(१)पिपीलिकामध्ये चांद्रायण-
#एकैकं_ह्रासयेत्पिण्डं_कृष्णे_शुक्ले_च_वर्धयेत्.||
#उपस्पृशंस्त्रिषवणमेतच्चान्द्रायणं_स्मृतम्.||मनुः११/२१६||
तीनों संध्या स्नान कर नित्यकर्मसे निवृत्त होकर कृष्णपक्षमें भोजनमें १/१निवाला कम करते जायें और शुक्लपक्षमें १/१ निवाला वृद्धि करते रहना चाहिये.जैसे कृष्ण प्रतिपदाको १४,द्वितीयाको १३ वैसे घटते क्रम में अमावास्याको उपवास,पश्चात् शुक्ल प्रतिपदा को १,द्वितीया को २,वैसे बढाते क्रम में पूर्णिमा को १५, निवाले का माप पहले कहा गया हैं.
(२)यव मध्य चान्द्रायण-
#एतमेव_विधिं_कृत्स्नमाचरेद्यवमध्यमे.||
#शुक्लपक्षादि_नियत_चरंश्चान्द्रायणं_व्रतम्.||मनुः११/२१७||
इस मुजब यव मध्य चान्द्रायणमें भी ग्रासकी बढती घटती संख्या और स्नान नियम जानें.इसमें शुक्ल प्रतिपदा से अमावास्या तक के क्रम से, शुक्लपक्ष की प्रतिपदा को १,द्वितीया को २, वैसे बढते क्रम में पूर्णिमा को १५ ग्रास,पश्चात् कृष्ण पक्ष की प्रतिपदा को १४, द्वितीया को १३, वैसे घटते क्रम में सम्पूर्ण उपवास. ग्रासका मान पहले कहा गया हैं.
(३)यति चान्द्रायण-
#अष्टावष्टौ_समश्नीयात्पिण्डान्मध्यंदिने_स्थिते.||
#नियतात्मा_हविष्याशी_यतिचान्द्रायणं_चरन्.||मनुः११/२१८||
यति चान्द्रायण करनेवाले द्विज को जितेन्द्रिय रहते हुए तीनों संध्या स्नान आदिसे निवृत्त होकर मध्याह्न में ही ३० तीन ८/८ निवाले हविष्यान्न खाना चाहिये और कुछ भी नहीं.(शुक्ल प्रतिपदासे या कृष्ण प्रतिपदासे आरंभ करैं.) ग्रासका मान पहले कहा हैं.
(४)शिशु चान्द्रायण-
#चतुरः_प्रातरश्नीयात्पिण्डान्विप्रः_समाहितः ||
#चतुरोऽस्तमिते_सूर्ये_शिशुचान्द्रायणं_स्मृतम् ||मनुः११/२१९||
स्वस्थ चित्त वाले द्विजको तीनों संध्या स्नानादि से निवृत्त रहकर सुबह(प्रातःकाल)में ही ४ग्रास, तथा सूर्यास्त समय ४ग्रास प्रतिदिन ३०दिन लेने चाहिये. यह शिशुचान्द्रायण व्रत हैं.
(५) तिस्र अशीतीः ग्रासमान चान्द्रायण-
#यथा_कथंचित्पिण्डानां_तिस्रोऽशीतीः_समाहितः ||
#मासेनाश्नन्हविष्यस्य_चन्द्रस्यति_सलोकताम्.||मनुः११/२२०||
जो द्विज सावधान रहकर तीनों संध्या स्नानादिसे निवृत्त होकर एक मासमें किसी भी प्रकार से हविष्यान्नके केवल २४० ग्रास(निवाले)-मासमें कुल २४०ग्रास हो, वह चन्द्रलोकको प्राप्त करता है.
चान्द्रायण करनेवाले द्विजको ग्रास लेते समय यह मंत्र मनमें पढकर प्रतिग्रासको अभिमंत्रित कर लेना चाहिये..
#ॐभूर्भुवःस्वः_तपः_सत्यं_यशः #श्रीरूर्गिडौजस्तेजो_वर्चः_पुरुषो_धर्मः_शिवः||(इत्येतैः ग्रासानुमंत्रणं प्रतिमंत्रं मनसा)#नमः_स्वाहा ||
#प्रायश्चित्तव्रतार्थीओं_के_नियम-
#महाव्याहृतिभिर्होमः_कर्तव्यः_स्वयमन्वहम् |
#अहिंसा_सत्यमक्रोधमार्जवं_च_समाचरेत् ||
#त्रिरहस्त्रिनिशायां_च_सवासा_जलमाविशेत् |
#स्त्री_शूद्र_पतितांश्चैव_नाभिभाषेत_कर्हिचित् ||
#स्थानासनाभ्यां_विहरेदशक्नोऽधः_शयीत_वा |
#ब्रह्मचारी_व्रती_च_स्याद्गुरुदेव_द्विजार्चकः ||
#सावित्रीं_च_जपेन्नित्यं_पवित्राणि_च_शक्तितः |
#सर्वेष्वेव_व्रतेष्वेवं_प्रायश्चित्तार्थमादृतः ||
#एतैर्द्विजातयः_शोध्या_व्रतैराविष्कृतैनसः ||मनुः११/२२३-२२७||
व्रतार्थी प्रतिदिन स्वयं (ॐभूःस्वाहा-इदं अग्नये न मम/ ॐभुवःस्वाहा- इदं वायवे न मम/ ॐस्वः स्वाहा-इदं सूर्याय न मम/ ॐ भूर्भुवःस्वःस्वाहा -इदं प्रजापतये न मम) इन महाव्याहृतिमंत्रोसे विट् नामक अग्निमें अपने सूत्रके विधानसे होम करै..
और अहिंसा,सत्यभाषण,क्रोधत्याग, और सरलता का वर्ताव करै..
तीन बार दिनमें तथा तीन बार रात में सवस्त्र स्नान करै.पराई स्त्री,शुद्र तथा पतितो से कभी बातचीत न करै..
आसनपर बैठे बैठे या खडे खडे व्रतका पालन करै..
अशक्त हो तो भूमीपर लेटकर व्रत का पालन करै..और ब्रह्मचारी,व्रती,गुरु,देवता और द्विजोका पूजन करैं..
नित्य यथाशक्ति(कमसे कम १०८गायत्री के जप),और अघमर्षणादि पवित्र मन्त्रोंका जप करैं..प्रायश्चित के सभी व्रतो में यह विधि मान्य हैं..
ॐस्वस्ति ।। पु ह शास्त्री,उमरेठ।।

टिप्पणियाँ

इस ब्लॉग से लोकप्रिय पोस्ट

यज्ञोपवीत 2

संस्कारविमर्श

सर्वरोगहर_अच्युतानंदगोविंदनामजप_विधिः