दोलारोहणम्
षोडश संस्काराः(दोलारोहणम्) खंड ६५~दोलारोहस्तु कर्तव्यो दशमे द्वादशेऽपि वा|| षोडशे दिवसे वापि द्वाविंशे दिवसेऽपि वा||पारिजाते बृहस्पतिः||
पारिजातमें बृहस्पतिका वचन हैं कि " बालकको दशवें, बारहवें,सोलवें, अथवा बाईसवें दिन पलनेमें सुलाना चाहिये.
करत्रये वैष्णव रेवतीषु दितिद्वये वाश्विनभ ध्रुवेषु|| कुर्याच्छिशूनां नृपतेश्च तद्वदान्दोलनं वै सुखिनो भवन्ति|| तत्रैव - आन्दोलाशयने पुंसो द्वादशो दिवस: शुभः|| त्रयोदशसस्तु कन्याया न नक्षत्र विचारणा|| अन्यस्मिन् दिवसे चेत्स्यात्तिर्यगास्ये प्रशस्यते||ज्योतिल्निबन्धे||
हस्त,चित्रा, स्वाती, श्रवण, रेवती,पुनर्वसु, पुष्य,अश्विनी, और ध्रुवनक्षत्रोंमें बालक तथा राजाओंको झुलानेसे सुखप्राप्ति होती हैं. विशेष- पुत्रको पलनेमें झुलानेके लिये बालहवाँ और बालिकाको तेरहवाँ दिन शुभ हैं.बारहवें दिन और तेरहवें दिन नक्षत्रका विचार नहीं करना चाहिये.उसदिनोंमे किसीभी तरहकी मुश्केलीसे न बन् सकैं तो तिर्यङ्गमुख नक्षत्रोमें दोलारोहण करना उत्तम हैं.
विधान- गणपतिस्वकुलदेवतास्मरणपूर्वकं अस्य(अस्या) शिशोः दोलारोहणं करिष्ये....
ॐगणानांत्वा० आपोहिष्ठेति तिसृणां सिन्धुद्विप गायत्री आपो देवता शन्नोदेवीरित्यस्य दध्यङ्गाथर्वण गायत्री आपो देवता तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्र गायत्री सविता देवता दोलामार्जने विनियोगः- ॐआपोहिष्ठा० जो वः शिवतमो० तस्माऽअरङ्ग० शन्नोदेवी० तूष्णीं-> गायत्रीमंत्रेण च कुशैः शुद्धोदकेन दोलां सम्मार्ज्य.
कुलदेवतास्मरणम्- ॐअम्बेऽअम्बिके० प्राग्वा दक्षिणशिरस्कं शिशुं दोलायां आरोह्य.... स्वस्त्यस्तु ते कुशलमस्तु.००० वंशे सदैव भवतां हरि भक्तिरस्तु||
---------------------------------------------------
दुग्धानुपानम्- शिशुके लिये माताका दुध ही सर्वगुणसम्पन्न और पौष्टिक हैं परंतु गायका महत्व और पवित्रता शिशुके शरीरमें उर्ज्जा देकर समस्त ईन्द्रिय पवित्र बनाता हैं.
एकत्रिंशद्दिने चैव पयःशंखेन पाययेत्|| अन्नप्राशन नक्षत्रे दिवसोदयराशिषु|| नृंसिंहः||
एकत्रीशवें दिन पुनर्वसु,पुष्य,धनिष्ठा, मृगशिरा, हस्त, स्वाती, अश्विनी, चित्रा, रोहिणी, श्रवण, शतभिषा, तीन उत्तरा, रेवती, और अनुराधा तथा वसिष्ठके मत अनुसार जन्मनक्षत्र, तथा उदितलग्नमें शंखसे गायका दुध पिलाना शुभ हैं.
पारिजातमें बृहस्पतिका वचन हैं कि " बालकको दशवें, बारहवें,सोलवें, अथवा बाईसवें दिन पलनेमें सुलाना चाहिये.
करत्रये वैष्णव रेवतीषु दितिद्वये वाश्विनभ ध्रुवेषु|| कुर्याच्छिशूनां नृपतेश्च तद्वदान्दोलनं वै सुखिनो भवन्ति|| तत्रैव - आन्दोलाशयने पुंसो द्वादशो दिवस: शुभः|| त्रयोदशसस्तु कन्याया न नक्षत्र विचारणा|| अन्यस्मिन् दिवसे चेत्स्यात्तिर्यगास्ये प्रशस्यते||ज्योतिल्निबन्धे||
हस्त,चित्रा, स्वाती, श्रवण, रेवती,पुनर्वसु, पुष्य,अश्विनी, और ध्रुवनक्षत्रोंमें बालक तथा राजाओंको झुलानेसे सुखप्राप्ति होती हैं. विशेष- पुत्रको पलनेमें झुलानेके लिये बालहवाँ और बालिकाको तेरहवाँ दिन शुभ हैं.बारहवें दिन और तेरहवें दिन नक्षत्रका विचार नहीं करना चाहिये.उसदिनोंमे किसीभी तरहकी मुश्केलीसे न बन् सकैं तो तिर्यङ्गमुख नक्षत्रोमें दोलारोहण करना उत्तम हैं.
विधान- गणपतिस्वकुलदेवतास्मरणपूर्वकं अस्य(अस्या) शिशोः दोलारोहणं करिष्ये....
ॐगणानांत्वा० आपोहिष्ठेति तिसृणां सिन्धुद्विप गायत्री आपो देवता शन्नोदेवीरित्यस्य दध्यङ्गाथर्वण गायत्री आपो देवता तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्र गायत्री सविता देवता दोलामार्जने विनियोगः- ॐआपोहिष्ठा० जो वः शिवतमो० तस्माऽअरङ्ग० शन्नोदेवी० तूष्णीं-> गायत्रीमंत्रेण च कुशैः शुद्धोदकेन दोलां सम्मार्ज्य.
कुलदेवतास्मरणम्- ॐअम्बेऽअम्बिके० प्राग्वा दक्षिणशिरस्कं शिशुं दोलायां आरोह्य.... स्वस्त्यस्तु ते कुशलमस्तु.००० वंशे सदैव भवतां हरि भक्तिरस्तु||
---------------------------------------------------
दुग्धानुपानम्- शिशुके लिये माताका दुध ही सर्वगुणसम्पन्न और पौष्टिक हैं परंतु गायका महत्व और पवित्रता शिशुके शरीरमें उर्ज्जा देकर समस्त ईन्द्रिय पवित्र बनाता हैं.
एकत्रिंशद्दिने चैव पयःशंखेन पाययेत्|| अन्नप्राशन नक्षत्रे दिवसोदयराशिषु|| नृंसिंहः||
एकत्रीशवें दिन पुनर्वसु,पुष्य,धनिष्ठा, मृगशिरा, हस्त, स्वाती, अश्विनी, चित्रा, रोहिणी, श्रवण, शतभिषा, तीन उत्तरा, रेवती, और अनुराधा तथा वसिष्ठके मत अनुसार जन्मनक्षत्र, तथा उदितलग्नमें शंखसे गायका दुध पिलाना शुभ हैं.
विधान- अस्य(अस्या)शिशोः सर्वेन्द्रियपावनाय दुग्धानुपानं करिष्ये...
तत्रादौ- गणपति- ब्रह्मविष्णुरुद्र- चंद्र- सूर्य- दिक्पाल- पृथिवी- दिशानां च गोपूजां लाभोपचारैः करिष्ये....
पट्टवस्त्रे नवतंडुलपुञ्जेषु क्रमेण ॐगणानांत्वा० गणपतिं, ब्रह्मजज्ञानं० ब्रह्माणं, इदं विष्णु० विष्णुं, त्र्यंबकं जज्जामहे० रुद्रं, उदुत्यञ्जातवेदसं० सूर्यं, प्राच्यैदिशे स्वाहा० दिक्पालान्, स्योना पृेथिवी नो० पृथिवीं, दधीक्राव्णोऽ० दिशाः तत्रैवावाह्य पञ्चोपचारैः सम्पूज्य...
गोपूजां- कृत्वा ॐअग्निर्ऋेषिः० इति शंखं सम्पूज्य... नमामि देवं सकलार्थ सिद्धिदं सुश्वेतवर्णं कमला सहोदरम्|| क्षिरोदपुत्रं मनसोर्थदायकं राज्यार्थ संतानफलप्रदं भजे|| इति संप्रार्थ्य..... शंखे गोदुग्धमापूर्य- ॐपयःपृेथिव्यां० इति मंत्रेण पाययेत् - बालिकाया:- विना वेदमंत्रेण- यो देवः सवितास्माकं मनःप्राणेन्द्रियक्रिया|| प्रचोदयति तद्भर्गं वरेण्यं समुपास्महे||
तत्रादौ- गणपति- ब्रह्मविष्णुरुद्र- चंद्र- सूर्य- दिक्पाल- पृथिवी- दिशानां च गोपूजां लाभोपचारैः करिष्ये....
पट्टवस्त्रे नवतंडुलपुञ्जेषु क्रमेण ॐगणानांत्वा० गणपतिं, ब्रह्मजज्ञानं० ब्रह्माणं, इदं विष्णु० विष्णुं, त्र्यंबकं जज्जामहे० रुद्रं, उदुत्यञ्जातवेदसं० सूर्यं, प्राच्यैदिशे स्वाहा० दिक्पालान्, स्योना पृेथिवी नो० पृथिवीं, दधीक्राव्णोऽ० दिशाः तत्रैवावाह्य पञ्चोपचारैः सम्पूज्य...
गोपूजां- कृत्वा ॐअग्निर्ऋेषिः० इति शंखं सम्पूज्य... नमामि देवं सकलार्थ सिद्धिदं सुश्वेतवर्णं कमला सहोदरम्|| क्षिरोदपुत्रं मनसोर्थदायकं राज्यार्थ संतानफलप्रदं भजे|| इति संप्रार्थ्य..... शंखे गोदुग्धमापूर्य- ॐपयःपृेथिव्यां० इति मंत्रेण पाययेत् - बालिकाया:- विना वेदमंत्रेण- यो देवः सवितास्माकं मनःप्राणेन्द्रियक्रिया|| प्रचोदयति तद्भर्गं वरेण्यं समुपास्महे||
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री.उमरेठ. शेष पुनः
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें