ऋग्वेदे सीमन्तसंस्कारः
ऋग्वेदे सीमन्तसंस्कारः~चतुर्थे गर्भमासे सीमन्तोन्नयनमिति||आश्वालायनः|| गर्भसे चौथे मासमें आश्वालायनऋषिने सीमन्तसंस्कार करने के लिये कहा हैं... व्यवस्था के लिये.." चतुर्थे सप्तमे मासि षष्ठेवाऽप्यथवाऽष्टमे||वसिष्ठः|| वसिष्ठऋषिके वचनसे गर्भसे चौथे सातवें छठ्ठे अथवा आठवें मासमें सीमन्त करनेकी व्यवस्था कहीं हैं.
अथ सीमन्तसंस्कार विधानम्~ यजमानः आचम्य प्राणानायम्य"देशकालौ स्मृत्वा अस्यां मम भार्यायां गर्भाभिवृद्धि परिपंथिपिशित रुधीरप्रियालक्ष्मीभूत राक्षसीगणदूरनिरसन क्षेम सकल सौभाग्यनिदानभूत महालक्ष्मीसमावेशनद्वारा अस्य गर्भस्य "वा" (प्रतिगर्भ)बीजगर्भसमनद्भवैनो निबर्हण जनकातिशयद्वारा सीमन्तोन्नयन संस्कारं करिष्ये...
तदंगत्वेन गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं(कर्माँगदेवता"धाता")मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं(क्रतुदक्षसंज्ञकाविश्वेदेवाः) आचार्यादि वरणं च करिष्ये...
गणपतिपूजनादि वरणान्तानि कर्माणि क्रमेण समाप्य... तद्गोमयेनोपलिप्यादि रेखाकरण मंगलनामाग्निसंस्थापनान्तं कृत्वा" क्रियमाणे सीमन्तोन्नयन होमे देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये... घृताक्तासमित् द्वयं गृहित्वोत्थाय- अस्मिन्नन्वाहितेग्नौ जातवेदसमग्निमिध्मेन प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्नीषोमौ चक्षुषी आज्येन" प्रजापतिं चरुणाद्विर्धातारं द्वीराकां त्रिर्विष्णुं प्रजापतिं चाज्येन" शेषेण स्विष्टकृतमग्निमिध्मसन्नहनेन रुद्रमयासमग्निंदेवान् विष्णुमग्निंवायुं सूर्यं प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन(ब्रह्मणो- अयासमग्निं देवान् विष्णुमग्निंवायुंसूर्यँ प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन) ज्ञाता ज्ञात दोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु-सीमन्तोन्नयन होमकर्मणाश्वोयक्ष्ये|| समस्तव्याहृतिनां परमेष्ठीप्रजापतिःप्रजापतिर्बृहति अन्वाधान समिद्धोमे विनियोगः- ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदं न मम|| परिसमुहनादि पूर्णपात्र निधानान्तं कृत्वा" प्रजापतये त्वा जुष्टं निर्वपामीतितंडुलान्निरुप्य प्रोक्षणं च बर्हिषिहविरासादनांतं कृत्वा||"स्वदक्षिणःप्रत्यग्ग्रीवमुत्तरलोमानडुहंचर्मास्तीर्य"(यजमान अपनी दायीबाजुपर लालबैलके चर्मासनका मुख पश्चिममें रहैं ऐसे स्थंडिल(अग्नि)तथा अपने बैठनेकी जगहके मध्यमें आसन बीछायैं- तीर्थोदककी भावनाकरके स्नान करवाँकर पत्नीको लाकर उस आसनपर बीठायैं...)तयान्वारब्धइध्माधानाद्याज्यभागान्तं कृत्वा"(पत्नीके दायेंहाथका स्पर्शकरातें हुए इध्महोम तथा प्रजापत्यादि चार आज्यभाग आहुतियाँ दैं.पश्चात् बैठकर-
अवदान धर्मेण चरुमवदाय ॐप्रजापतये स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"
प्राग्ग्रीवे(पूर्वकी और बैलचर्मका मुख रहैं वैसे आसन को घुमाकर उसपर पत्नी बैठे..उनके दायें हाथका स्पर्श करतें हुए अग्निमें आहुतियाँ दैं..) उपविष्टायापत्न्यान्वारब्धःस्रुवेणाज्याहुतिर्जुहुयात्-यथा* ॐधाताददातनदाशुष इति मंत्रद्वयस्य हिरण्यगर्भोधातानुष्टुप् द्वितीया त्रीष्टुप् सीमन्तोन्नयन प्रधानाऽज्यहोमे विनियोगः(होमः)-> ॐधाता ददातु दाशुषे प्राचीं जीवातुमक्षितां||वयं देवस्य धीमहि सुमतिं वाजिनीवतः स्वाहा- धात्र इदं न मम" ||ॐधाता प्रजानामुतराय ईशे धातेदं विश्वंभुवनंजजान|| धाता कृष्टीरनिमिषाभि चष्टे धात्र इद्धव्यं घृतवतज्जुहोत स्वाहा-धात्र इदं न मम"|| राकामहमितिद्वयोर्गृत्स्मदो राका जगती सीमन्तोन्नयन प्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐराकामहं सुहवा सुष्टुतीहुवे शृणोतु नःसुभगावोधतुत्मना|| सीव्यत्वपःसूच्याछिद्यमान या ददातु वीरं शतदायमुक्थ्यं१स्वाहा-राकाया इदं न मम"|| ॐयास्तेराके सुमतयःसुपेशषोयाभि र्ददासि दाशुषे वसूनि|| ताभिर्नो अद्यसुमना उपागहि सहस्रपोषं सुभगे रराणा स्वाहा- राकाया इदं न मम"||नेजमेषेतितिसृणां त्वष्टाविष्णुरनुष्टुप् पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐनेजमेष परापत सुपुत्रः पुनरापत| अस्यै मे पुत्रकामायै गर्भमाधेहि यः पुमान् त्स्वाहा- विष्णव इदं न मम " ॐयथेयं पृथिवी मह्युत्ताना गर्भमादधे| एवं तं गर्भमाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम" ॐविष्णोः श्रेष्ठेन रूपेणास्यां नार्यां गवीन्यां| पुमांसं पुत्रानाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम " प्रजापते हिरण्यगर्भः प्रजापति स्त्रिष्टुप् सीमंतोन्नयन प्रधान आज्य होमे विनियोगः~ ॐप्रजापते नत्वदेता न्यन्यो विश्वाजातानि परिता बभूव| यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्यामपतयोरयीणां स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"एवंमष्टाहुतिःस्रुवेण हुत्वा" पत्नीके पीछे पति खडे रहकर पक्वउदुंबरके दोफल को सीरौही(वन्यजीव)के सफेद तीन काँटे में परोंकर दर्भतीन और यवकेअँकुरो को साथमें मिलाकर इन सबको हाथमें रखकर(पत्न्याः पश्चिमतः प्राङ्गमुखस्तिष्ठन्नपक्वफलयुग्मान्वितं औदुंबरस्तबकद्वयं त्रिशुक्लांशल्लीं कुशांकुरत्रयं चैकीकृतं पाणिना गृहित्वा)" हाथमें रखे हुए दर्भादिकेमूलभागसे पत्नीके मूर्धासे ललाटकेंकेशोंतक मंत्र पठकर माँगके बालोंके दोभाग करतें जायैं ऐसे तीनबार या चारबार सीमन्त करैं..(तन्मूलेन पत्न्याः केशललाटयोः संधिमारभ्य मूर्द्धप्रदेशात् त्रिश्चतुर्वाप्रत्युन्नयनं मंत्रमावर्तयन्सीमंतमुन्नयेत्)" ॐभूर्भुवःस्वरितिमंत्रत्रयस्य प्रजापतिः प्रजापति र्बृहति सीमंतव्युहने विनियोगः||ॐभूर्भुवःस्वःॐ इति मंत्रेण त्रिर्वाचतुर्वारम् उन्नयन्) पानीमें गीलें हुए गेहुँ तथा उदुंबरके फलसे बनाई हुई माला पत्नीको पहनायैं.." ततोयथाचारं सगोधूमामौदुंबरफलमाला त्कंठे निधाय"....
वीणावादनकेसाथ दो सामवेदीयोंको "सोमं राजानं संगायेताम्" ऐसे कहकर सोमं राजानं संज्ञक सामगान करनैके लियें कहैं...(वीणागाथिनौ द्विजौ " सोमं राजानं संगायेताम्" इति प्रेषयेत्) दो सामवेदी द्विज वीणावादनके साथ मंत्र पाठ करैं~> तौ च||ॐसोमोनो राजावतुमानुषीः प्रजा निविष्ट चक्र हे गंगे" (इति गानान्ते समिपस्थनद्याः नामं संबुध्यंतं नामानि र्दिशं तौ वीणया गायेताम्" ऐसे तीनबार सोमगान करैं...(सामगानापरिज्ञाने मंत्रमात्रं त्रिः पठेताम्)ततः स्विष्टकृदादिहोमं शेषं समाप्य ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां दत्वा तैराशीषोगृह्णियात्" पुत्रवतीभिर्वद्धाभिर्मंगलाचारं कारयेत्",स्मृत्युक्तान् दशसंख्यांकान् ब्राह्मणान्भोजयिष्ये....
अथ सीमन्तसंस्कार विधानम्~ यजमानः आचम्य प्राणानायम्य"देशकालौ स्मृत्वा अस्यां मम भार्यायां गर्भाभिवृद्धि परिपंथिपिशित रुधीरप्रियालक्ष्मीभूत राक्षसीगणदूरनिरसन क्षेम सकल सौभाग्यनिदानभूत महालक्ष्मीसमावेशनद्वारा अस्य गर्भस्य "वा" (प्रतिगर्भ)बीजगर्भसमनद्भवैनो निबर्हण जनकातिशयद्वारा सीमन्तोन्नयन संस्कारं करिष्ये...
तदंगत्वेन गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं(कर्माँगदेवता"धाता")मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं(क्रतुदक्षसंज्ञकाविश्वेदेवाः) आचार्यादि वरणं च करिष्ये...
गणपतिपूजनादि वरणान्तानि कर्माणि क्रमेण समाप्य... तद्गोमयेनोपलिप्यादि रेखाकरण मंगलनामाग्निसंस्थापनान्तं कृत्वा" क्रियमाणे सीमन्तोन्नयन होमे देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये... घृताक्तासमित् द्वयं गृहित्वोत्थाय- अस्मिन्नन्वाहितेग्नौ जातवेदसमग्निमिध्मेन प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्नीषोमौ चक्षुषी आज्येन" प्रजापतिं चरुणाद्विर्धातारं द्वीराकां त्रिर्विष्णुं प्रजापतिं चाज्येन" शेषेण स्विष्टकृतमग्निमिध्मसन्नहनेन रुद्रमयासमग्निंदेवान् विष्णुमग्निंवायुं सूर्यं प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन(ब्रह्मणो- अयासमग्निं देवान् विष्णुमग्निंवायुंसूर्यँ प्रजापतिंचैताः प्रायश्चित्तदेवता आज्येन) ज्ञाता ज्ञात दोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु-सीमन्तोन्नयन होमकर्मणाश्वोयक्ष्ये|| समस्तव्याहृतिनां परमेष्ठीप्रजापतिःप्रजापतिर्बृहति अन्वाधान समिद्धोमे विनियोगः- ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदं न मम|| परिसमुहनादि पूर्णपात्र निधानान्तं कृत्वा" प्रजापतये त्वा जुष्टं निर्वपामीतितंडुलान्निरुप्य प्रोक्षणं च बर्हिषिहविरासादनांतं कृत्वा||"स्वदक्षिणःप्रत्यग्ग्रीवमुत्तरलोमानडुहंचर्मास्तीर्य"(यजमान अपनी दायीबाजुपर लालबैलके चर्मासनका मुख पश्चिममें रहैं ऐसे स्थंडिल(अग्नि)तथा अपने बैठनेकी जगहके मध्यमें आसन बीछायैं- तीर्थोदककी भावनाकरके स्नान करवाँकर पत्नीको लाकर उस आसनपर बीठायैं...)तयान्वारब्धइध्माधानाद्याज्यभागान्तं कृत्वा"(पत्नीके दायेंहाथका स्पर्शकरातें हुए इध्महोम तथा प्रजापत्यादि चार आज्यभाग आहुतियाँ दैं.पश्चात् बैठकर-
अवदान धर्मेण चरुमवदाय ॐप्रजापतये स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"
प्राग्ग्रीवे(पूर्वकी और बैलचर्मका मुख रहैं वैसे आसन को घुमाकर उसपर पत्नी बैठे..उनके दायें हाथका स्पर्श करतें हुए अग्निमें आहुतियाँ दैं..) उपविष्टायापत्न्यान्वारब्धःस्रुवेणाज्याहुतिर्जुहुयात्-यथा* ॐधाताददातनदाशुष इति मंत्रद्वयस्य हिरण्यगर्भोधातानुष्टुप् द्वितीया त्रीष्टुप् सीमन्तोन्नयन प्रधानाऽज्यहोमे विनियोगः(होमः)-> ॐधाता ददातु दाशुषे प्राचीं जीवातुमक्षितां||वयं देवस्य धीमहि सुमतिं वाजिनीवतः स्वाहा- धात्र इदं न मम" ||ॐधाता प्रजानामुतराय ईशे धातेदं विश्वंभुवनंजजान|| धाता कृष्टीरनिमिषाभि चष्टे धात्र इद्धव्यं घृतवतज्जुहोत स्वाहा-धात्र इदं न मम"|| राकामहमितिद्वयोर्गृत्स्मदो राका जगती सीमन्तोन्नयन प्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐराकामहं सुहवा सुष्टुतीहुवे शृणोतु नःसुभगावोधतुत्मना|| सीव्यत्वपःसूच्याछिद्यमान या ददातु वीरं शतदायमुक्थ्यं१स्वाहा-राकाया इदं न मम"|| ॐयास्तेराके सुमतयःसुपेशषोयाभि र्ददासि दाशुषे वसूनि|| ताभिर्नो अद्यसुमना उपागहि सहस्रपोषं सुभगे रराणा स्वाहा- राकाया इदं न मम"||नेजमेषेतितिसृणां त्वष्टाविष्णुरनुष्टुप् पुंसवनावलोभनप्रधानाऽज्य होमे विनियोगः- ॐनेजमेष परापत सुपुत्रः पुनरापत| अस्यै मे पुत्रकामायै गर्भमाधेहि यः पुमान् त्स्वाहा- विष्णव इदं न मम " ॐयथेयं पृथिवी मह्युत्ताना गर्भमादधे| एवं तं गर्भमाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम" ॐविष्णोः श्रेष्ठेन रूपेणास्यां नार्यां गवीन्यां| पुमांसं पुत्रानाधेहि दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम " प्रजापते हिरण्यगर्भः प्रजापति स्त्रिष्टुप् सीमंतोन्नयन प्रधान आज्य होमे विनियोगः~ ॐप्रजापते नत्वदेता न्यन्यो विश्वाजातानि परिता बभूव| यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्यामपतयोरयीणां स्वाहा- प्रजापतय इदं न मम"एवंमष्टाहुतिःस्रुवेण हुत्वा" पत्नीके पीछे पति खडे रहकर पक्वउदुंबरके दोफल को सीरौही(वन्यजीव)के सफेद तीन काँटे में परोंकर दर्भतीन और यवकेअँकुरो को साथमें मिलाकर इन सबको हाथमें रखकर(पत्न्याः पश्चिमतः प्राङ्गमुखस्तिष्ठन्नपक्वफलयुग्मान्वितं औदुंबरस्तबकद्वयं त्रिशुक्लांशल्लीं कुशांकुरत्रयं चैकीकृतं पाणिना गृहित्वा)" हाथमें रखे हुए दर्भादिकेमूलभागसे पत्नीके मूर्धासे ललाटकेंकेशोंतक मंत्र पठकर माँगके बालोंके दोभाग करतें जायैं ऐसे तीनबार या चारबार सीमन्त करैं..(तन्मूलेन पत्न्याः केशललाटयोः संधिमारभ्य मूर्द्धप्रदेशात् त्रिश्चतुर्वाप्रत्युन्नयनं मंत्रमावर्तयन्सीमंतमुन्नयेत्)" ॐभूर्भुवःस्वरितिमंत्रत्रयस्य प्रजापतिः प्रजापति र्बृहति सीमंतव्युहने विनियोगः||ॐभूर्भुवःस्वःॐ इति मंत्रेण त्रिर्वाचतुर्वारम् उन्नयन्) पानीमें गीलें हुए गेहुँ तथा उदुंबरके फलसे बनाई हुई माला पत्नीको पहनायैं.." ततोयथाचारं सगोधूमामौदुंबरफलमाला त्कंठे निधाय"....
वीणावादनकेसाथ दो सामवेदीयोंको "सोमं राजानं संगायेताम्" ऐसे कहकर सोमं राजानं संज्ञक सामगान करनैके लियें कहैं...(वीणागाथिनौ द्विजौ " सोमं राजानं संगायेताम्" इति प्रेषयेत्) दो सामवेदी द्विज वीणावादनके साथ मंत्र पाठ करैं~> तौ च||ॐसोमोनो राजावतुमानुषीः प्रजा निविष्ट चक्र हे गंगे" (इति गानान्ते समिपस्थनद्याः नामं संबुध्यंतं नामानि र्दिशं तौ वीणया गायेताम्" ऐसे तीनबार सोमगान करैं...(सामगानापरिज्ञाने मंत्रमात्रं त्रिः पठेताम्)ततः स्विष्टकृदादिहोमं शेषं समाप्य ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां दत्वा तैराशीषोगृह्णियात्" पुत्रवतीभिर्वद्धाभिर्मंगलाचारं कारयेत्",स्मृत्युक्तान् दशसंख्यांकान् ब्राह्मणान्भोजयिष्ये....
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री||उमरेठ|| शेष पुनः
ॐस्वस्ति || पु ह शास्त्री. उमरेठ ||
ऋग्वेदीय सीमन्त-संस्कारान्तरे विष्णुबलिः~ हमारें ऋषियोंने गर्भवती और गर्भस्थ शिशुका संस्कारके साथ-साथ रक्षण हो इस लिये -" मास्यऽष्टमे गर्भस्य कुर्याद्विष्णोर्बलिक्रियाम्|| वसिष्ठजी का कहना हैं कि गर्भसे आठवें महिनेमें ही सीमन्त-संस्कारके बाद विष्णुबलि करनेका विधान बताया हैं|दूसरे लाभ हैं कि-" तथा विष्णुबलिश्चापि सप्तवध्रेषु पुष्टये| प्रतिगर्भं बलिः कार्यः सीमन्तश्च प्रशस्यते ||अकृते च भवेद्दोषः कृते पुष्टिं समृच्छति | गर्भबाधा निवृत्त्यर्थं सुखसूत्यर्थमेव च || महादोषापनुत्त्यर्थं बलिः कार्यो यथा विधि|| आश्वालायन|| आश्वालायन ऋषिका कहना हैं - गर्भवती और शिशुकी सातों धातुएँ पुष्ट हो,प्रत्येक गर्भकालमें सीमन्त-संस्कार तथा विष्णुबलि करैं |गर्भकी कोई भी बाधा(गर्भस्त्राव,काकवंध्यत्व और मृतवत्सा) दोषोंकी निवृत्ति होकर सुखद प्रसुति होनेमें श्रेयस्कर हैं| जो न करनेसे कईं दोषों और व्याधियाँ हो सकती हैं| इस विष्णुबलिका काल सीमन्तके बाद या सीमन्तके साथ हैं| "द्वितीया सप्तमी चैव द्वादशी च शुभा तिथिः| शुभग्रहोदयाःश्रेष्ठा स्तेषां च दिवसा अपि || पापास्त्र्यायारिगाः श्रेष्ठा नेष्ठाः सर्वेऽष्टमे स्थिताः| श्रवणे चैव रोहिण्यां पुष्ये चैव प्रशस्यते || वीरमित्रदये वसिष्ठः|| वसिष्ठ जी का कहना हैं कि विष्णुबलि के लिये- द्वितीया,सप्तमी,द्वादशी और शुभ तिथियाँ ग्राह्य हैं | शुभग्रहके लग्नमें केन्द्र तथा त्रिकोणमें शुभग्रह,३/६/११ वें स्थानोंपर पापग्रह श्रेष्ठ हैं और आठवें स्थानमें सभी ग्रहोंका होना नेष्ठ हैं | शुभवारोंमें(सीमन्तके साथ हों तो गुरुवार) तथा केवल विष्णुबलिमें सोमवार,बुधवार,गुरुवार और शुक्रवार श्रेष्ठ हैं || श्रवण,रोहिणी और पुष्य नक्षत्र विष्णुबलिमें श्रेष्ठ हैं |
श्रीधरीय ग्रन्थमें भी कहा हैं कि -" रोहिण्यां वा वैष्णवे पुर्वपक्षे" द्वादश्यां वा सप्तमे वा तिथौ च || मध्ये वाऽह्नः पूर्वभागेन रात्रौ" विष्णोः पूजां कारयेद्गर्भपुष्ट्यै||श्रीधरीये || शुक्लपक्षकी शुभ तिथियों तथा वसिष्ठ जीके कहानुसार नक्षत्रों, शुभवारों तथा शुभलग्नादिशुद्धि समयमें,मध्याह्नअभिजित् में अथवा सायंसन्ध्याके समयपर गर्भकी पुष्टिके लिये विष्णुबलि विधान कराना गर्भिणी और गर्भस्थ शिशुके लिये लाभान्वित हैं |
श्रीधरीय ग्रन्थमें भी कहा हैं कि -" रोहिण्यां वा वैष्णवे पुर्वपक्षे" द्वादश्यां वा सप्तमे वा तिथौ च || मध्ये वाऽह्नः पूर्वभागेन रात्रौ" विष्णोः पूजां कारयेद्गर्भपुष्ट्यै||श्रीधरीये || शुक्लपक्षकी शुभ तिथियों तथा वसिष्ठ जीके कहानुसार नक्षत्रों, शुभवारों तथा शुभलग्नादिशुद्धि समयमें,मध्याह्नअभिजित् में अथवा सायंसन्ध्याके समयपर गर्भकी पुष्टिके लिये विष्णुबलि विधान कराना गर्भिणी और गर्भस्थ शिशुके लिये लाभान्वित हैं |
ॐस्वस्ति| पु ह शास्त्री.उमरेठ| शेष पुनः
ऋग्वेदीय सीमन्तान्तरे विष्णुबलि प्रयोगः~ # प्रतिगर्भं बलिःकार्यः सीमन्तश्च प्रशस्यते ||आश्वालायन||आश्वालायन ऋषि कहतें हैं कि सीमन्त संस्कार और विष्णुबलि प्रत्येक गर्भकालमें करै | ***** केवल विष्णुबलि विधानम्*** सीमन्त-संस्कार हो जानेके बाद कहै हुए शुभ मुर्हूतमें नित्यकर्मादिसे निवृत्त होकर श्वेतवस्त्रों धारण करकर गृहके आंगनमें या गृहमें यह विधान करैं | -
गृहांगणे गृहे वा नित्यक्रिय सपत्नीकयजमानः शुभासने प्राङ्गमुखोपविश्य || आचम्य प्राणानायम्य || शिखां बध्वा || सुमखश्चेत्यादि पठन् गणपत्यादिन्नमस्कृत्य || एतत् कर्म प्रधान देवता विष्णवे नमः || गंगादिनदीः स्मरन् पूजोपस्करणानि प्रोक्ष्य | देशकालौ संकीर्त्य-" गुर्विण्या मम पत्न्या गर्भस्य निर्वाध परिपोषण पूर्वकं सुखप्रसूति सिद्ध्यर्थं गर्भाधिदेवता विष्णुप्रितिकामोऽहं विष्णुबलि नामकं कर्म करिष्ये || तदङ्गत्यादौ गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं (कर्मांग देवता विष्णुः) मातृकापूजनं वैश्वदेवसंकल्पं नान्दीश्राद्धं आचार्यादिवरणं च करिष्ये | तानि कर्माणि क्रमेण समाप्य | गृहांगणे गृहे वा हस्तपरिमितां स्थंडिलं कृत्वा संस्कारान् सम्पाद्य गृह्याग्निं प्रतिष्ठाप्य | *करिष्यमाणे विष्णुबलि होमे देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये || घृताक्ता समिद्ध त्रयं गृहित्वोत्थाय-" स्मिन्नावाहिते अग्नौ जातवेदसमग्निं इध्मेन, प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्निषोमौ चक्षुषी आज्येन | विष्णुं प्रधान देवतां चतुःष्टिवारं चरुणा | गणपतिं पञ्चवारं मोदकेन | त्र्यंबकं गुग्गुलेन | महालक्ष्मीं श्रीसूक्तस्यापञ्चदशर्चेन च सक्तुमिव इति मंत्रेण च अमृद्रव्येण | महाकालीं महालक्ष्मीं महासरस्वतीं त्रिगुणात्मिका दुर्गां च अमृद्रव्येण | जातवेदसेति दुर्गां सर्षपैः | समस्तव्याहृतिभिः प्रजापतिं अष्टाविंशतिवारं तिलाज्येन वा आज्येन हुत शेषेण अग्निं स्विष्टकृतमग्निं, ईध्मेन सन्नहनेन रुद्रं,अयासमग्निं देवान् विष्णुं अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चित्तदेवताः आज्येन,(ब्रह्मा ते समिधत्रयं गृहित्वा) अयासमग्निंदेवान् विष्णुं अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चित्तदेवताः आज्येन, पुनः यजमान: ब्रह्मणःहस्ताद् समिद्ध त्रयेण- ज्ञाताज्ञातदोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन विश्वान् देवान् संस्रवेणांगदेवताः प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु विष्णुबलि कर्मणा श्वोयक्ष्ये..समस्त व्याहृतिनां प्रजापतिर्प्रजापतिर्बृहती अन्वाधान समिद्ध होमे विनियोगः....
ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदंप्रोक्षणं परिसमुहनादि पूर्णपात्र निधानान्तं कृत्वा" विष्णवे त्वा जुष्टं निर्वपामीतितंडुलान्निरुप्य प्रोक्षणं च | इध्माधानाद्याज्यभागान्तं कृत्वा || अग्निकी दायीं बाजुपर ब्रह्माजीसे पूर्वमें दूसरी स्थंडिल एकहस्त लंबीचौडीऔर ऊची वेदिका बनाकर उसपर अक्षतसे स्वस्तिक अथवा अष्टदल बनायें-" दक्षिणतोग्नेः स्थंडिलेऽष्टदलंपद्मं स्वस्तिकं वा अक्षतैः विरच्य तत्र मृत्कुंभं पूर्णपात्रान्यविधानेन संस्थाप्य कुंभे वरुणं सम्पूज्य | पूर्णपात्रोपरि विष्णुं आवाह्य | पीतांबरं कृष्णवर्णं शंखचक्र गदाम्बुजं | वैकुंठ वासिनं देवं मृत्कुंभे चिंतयाम्यहम् || षोडशोपचारैः सम्पूज्य | पुनर्यथासनमासिक्त्वा | पत्न्यान्वारब्धोवदान धर्मेण चरुमवदाय स्रुचा चतुःषष्टि मंत्रैश्चतुःषष्टिमाहुतीर्जुहुयात् ~ अतोदेवा इति षळर्चस्य मेधातिथिर्विष्णुर्गायत्री विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐ अतो देवा अवंतुनो यतो विष्णुर्विचक्रमे | पृथिव्याः सप्तधामभिः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधानिदधे पदं | समूह्ळमस्यपां सुरे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः | अतो धर्माणि धारयन्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधानिदधे पदं | समूह्ळमस्यपां सुरे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः | अतो धर्माणि धारयन्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ विष्णोः कर्माणि पश्यत यतो व्रतानि पस्पशे | इंद्रस्य युज्यः सखा स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यंति सूरयः | दिवीव चक्षुराततं स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिंधते | विष्णोर्यत् परमं पदं स्वाहा- विष्णव इदं न मम | विष्णौर्नुकमिति सप्तदशर्चस्य सूक्तस्यौचथ्योदीर्घतमा विष्णुस्त्रिष्टुप् सप्तम्याद्या जगत्यः विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐविष्णोर्नुकं वीर्याणि प्रवोचं यः पार्थिवानि विममे रजासि | यो अस्कभायदुत्तरं सधस्थ विचक्रमाणस्त्रेधोरुगा यः स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐ प्रतद्विष्णुस्तवते वीर्येण मृगोन भीमः कुचरो गिरिष्ठाः | यस्योरुषु विक्रमणेष्वधिक्षियंति भुवनानि विश्वा स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐप्रविष्णवेशूषमेतु मन्मागरिक्षिति उरुगाय वृष्णे | य इदं प्रयतं सधस्थमेको विममे त्रिभिरित्वदेभिः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयस्यत्रीपूर्णा मधुना पदान्यक्षीयमाणाः स्वधया मदति | य उत्रिधातु पृथिवीमुतद्यामेकोदाधार भुवनानि विश्वा स्वाहा-विष्णव णदं न मम | ॐतदस्य प्रियमभिपाथो अश्यां नरो यत्र देव यवोमदंति| उरुक्रमस्य सहिबंधुरित्या विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतावां वास्तून्युश्मसिगमध्यै यत्र गावो भूरिशृंगा अयासः | अत्राहतदुरुगायस्य वृष्णः परमं पदमवभाति भूरि स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐप्रवः पातमंधसो धियायतेमहे शूराय विष्णवे चार्चत | यासानुनि पर्वतानामदाभ्यामहस्तस्थ तुरर्वतेवसाधुना स्वाहा- विष्णव इदं न मम| ॐ त्वेषमित्थासमरणं शिमीवतोरिंद्रा विष्णू सुतपावामुरुष्यति | या मर्त्याय प्रतिधीयमानमित्कृशानोरस्तु रसनामुरुष्यथः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ ताईवर्धति मध्यस्य पौंस्यंनिमातरा नयति रेतसे भुजे | दधाति पुत्रोवरं परपितुर्नाम तृतीयमधिरोचने दिवः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतत्तदिदस्य पौंस्यं गृणीमसीनस्यत्रातुरवृकस्य मीह्ळुषः | य पार्थिवानि त्रिभिरिद्विगामभिरुरुक्रमिष्टोरुगायाय जीवसे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ द्वे इदस्य क्रमणेस्वर्दशोभिख्याय मर्त्यो भुरण्यति | तृतीयमस्य नकिरादधर्षति वयश्चन पतयतः पतत्रिणः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐचतुर्भिः साकंनवतिं च नामभिश्चक्रंनवृत्तं व्यर्तींरवीविपत् | बृहच्छरीरो विमामान ऋक्वभिर्युवा कुमारः प्रत्येत्याहवं स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐभवा मित्रो न शेव्यो घृता सुतिर्विभूत द्युम्न एवया उसप्रथाः | अधाते विष्णो विदुषाचिदर्ध्यः स्तोमो यज्ञश्चराध्यो हविष्मता स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयः पूर्व्याय वेधसे नवीयसे सुमज्जानये विष्णवे ददाशति | यो जातमस्य महतो महि ब्रवत्सेदुश्रवोभिर्युज्यंचिदभ्यसत्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतमुस्तोतारः पूर्व्ययथा विदऋतस्य गर्भजनुपापिपर्तन | आस्य जानंतोनाम चिद्विविक्तनमहस्ते विष्णो सुमतिं भजामहे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ तमस्य राजा वरुणस्तमश्विना क्रतुं सचंत मारुतस्य वेधसः | दाधादत्वमुत्तममहर्विदं व्रजं च विष्णुः सखिर्वा अपोर्णुते स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ आयोविवाय सचथाय दैव्य इंद्राय विष्णुः सुकृते सुकृत्तरः | वेधा अजिन्वत्रिषधस्थ आर्यमृतस्य भागे यजमान मा भजत् स्वाहा- विष्णव इदं न मम | सं वां कर्मणेत्यष्टर्चस्य सूक्तस्य भरद्वाजो विष्णुस्त्रिष्टुप् विष्णुपलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐ सं वां कर्मणा समिपाहिनोमींद्रा विष्णू अपस्मारे अस्य | जुषेथां यज्ञं द्रविणं च धत्तमरिष्टैर्नः पथिभिः पारयंता स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ या विश्वासां जनितारामतीनामिंद्रा विष्णू कलशा सोमधाना | प्रवांगिरः शस्यमाना अवंतु प्रस्तोमासो गीयमानोसो अर्कैः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ इंद्रा विष्णूमदपतीमदाना मा सोमं या तं द्रविणो दधाना | सं वा मंजंत्वक्तुभिर्मतीनां संस्तोमासः शस्यमाना उक्थैः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐआवामश्वासो अभिमातिषाह इंद्रा विष्णू सधमादोवहंतु | जुषेथां विश्वा हवनामतीनामुप ब्रह्माणि शृणुतं गिरों मे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्राविष्णू तत्पनयाय्यं वां सोमस्य मद उरु चक्रमाथे | अकृणुतमंतरिक्षं वरीयो प्रथतं जीवसे नो रजांसि स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्राविष्णू हविषा वावृधाना ग्राद्वाना नमसा रातहव्या | घृतासुती द्रविणं धत्तमस्मे समुद्रस्थः कलशः सोमधानः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्राविष्णू पिबतं मध्वो अस्य सोमदस्रा जठर पृणेथां | आवामंधांसि मदिराण्यम्मन्नुप ब्रह्माणि शृणुतं हवं मे स्वाहा- विष्णव इदं न मम| ॐउभाजिग्यथुर्न पराजयेथेन पराजिग्येकतरश्वनैनोः | इंद्रश्वविष्णो पदपस्पृधेथांतेधा सहस्रं वितदैरयेथां स्वाहा- विष्णव इदं न मम | परोमात्रयेति चतुर्दशर्चस्य वसिष्ठो विष्णुस्त्रिष्टुप् विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐपरोमात्र या तन्वावृधाननते महित्वमन्वश्रुवंति | उभेते विद्मरजसी पृथिव्या विष्णो देवद्वं परमस्य वित्से स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमंतमाप | उदस्तभ्रानाकमृष्वं बृहंतदाधर्थ प्राचीं ककुभं पृथिव्याः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइरावती धेनुमती हि भूतं सूयवसिनी मनुषे दशस्या | व्यस्तभ्ना रोदसी विष्णवेते दाधर्थ पृथिवी मभितो मयुखैः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐउरुं यज्ञाय चक्रथुरु लोकं जनयन्ता सूर्यमुषासमग्निम् | दासस्य चिद्वृषशि प्रस्यमाया जघ्नथुर्नरा पृतना ज्येषु स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्रा विष्णू दृंहिताः शंबरस्य नवपुरो नवतिं चश्नथिष्टम् | शतं वर्चिनः सहस्रं च साकं हथो अप्रत्य सुरस्य वीरान्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइयं मनीषा बृहती बृहंतोरुक्रमातवसा वर्धयंती | ररेवां स्तोमं विदथेषु विष्णो पिन्वतमिषोवृजनेष्विंद्र स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐवषट् ते विष्णवास आकृणोमि तन्मे जुषस्व शिपिविष्ट हव्यं | वर्धतु त्वा सुष्टुतयो गिरो मे यूयं पात स्वस्तिभिः सदानः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐनूमर्तोदयते सनिष्यन्यो विष्णव उरुगायाय दाशत् | प्रयः सत्राचामनसाय जात एतावंत नर्यमा विवासात्स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐत्वं विष्णो सुमतिं विश्वजन्याम प्रयुतामेवया वो मतिंदाः | पर्चोयथानः सुवितस्य भूरेरश्वावतः पुरुश्चंद्रस्य रायः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐत्रिर्देवः पृथिवीमेष एतां विचक्रमे शतर्च संमहित्वा | प्रविष्णुरस्तुवस्तवीयान्त्वेषंह्यस्य स्थविरस्य नाम स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐविचक्रमे पृथिवीमेष एतां क्षेत्राय विष्णुर्मनुषे दशस्यन् | ध्रुवासो अस्य कीरयो जनास उरुक्षितिं सुजनिमाचकार स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐप्रतत्ते अद्य शिपिविष्टनामार्यः शंसामि वयुनानि विद्वान् | तं त्वा गृणामि तवसमतव्यान्क्षयंतमस्य रजसः पराके स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐकिमित्ते विष्णो परिचक्ष्यं भूत्प्रयद्ववक्षे शिपिविष्टो अस्मि | मा वर्षो अस्मदपगूह एतद्यदन्य रूपः समिथे बभूव स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐवषट् ते विष्णवास आकृणोमि तन्मे शिपिविष्ट हव्यं | वर्धतु त्वा सुष्टुतयो गिरो मे यूयं पात स्वस्तिभिः सदानः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | सहस्रशीर्षेति षोळशर्चस्य सूक्तस्य नारायणः पुरुषोनुष्टुप् अंत्या त्रिष्टुप् विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐसहस्रशीर्षा००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐपुरुष एवेदं स००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐएतावानस्य००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐत्रिपादूर्ध्व उदैत्००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतस्माद्विराळ००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयत्पुरुषेण००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतं यज्ञं बर्हिषि००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतस्मादश्वा अजायंत००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयत्पुरुषं व्यदधुः००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐब्राह्मणोस्यमुख०००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐचंद्रमामनसो००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐनाभ्याआसी००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐसप्तास्यासन् ००० स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐयज्ञेन यज्ञमयजंत००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | विष्णुर्योनिमिति तिसृणां हिरण्यगर्भो विष्णुरनुष्टुप् विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐविष्णुर्योनि कल्पयतु त्वष्टा रूपाणि पिंशतु | आसिंचतु प्रजापतिर्धाता गर्भं दधातु ते स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐगर्भं धेहि सिनीवालि गर्भं धेहि सरस्वति | गर्भं ते अश्विनौ देवा वाधत्तां पुष्करस्रजा स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐहिरण्ययी अरणीयं निर्मथतो अश्विना | तं ते गर्भं हवामहे दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम |
ऋग्वेदीय सीमन्तान्तरे विष्णुबलि प्रयोगः(शेष विधानं)खंड ४~ इन ६४मंत्रोसे अँगुठेके द्वितीयपर्वपर आयें इतना चरु स्रुचीमें रखकर पूर्वोक्त मंत्रोसे आहुतियाँ देकर अग्निसे ईशानकोनेमें ३२ अंगुल विस्तारवाली गोमयसे उपलिप्त चारअँगुल ऊंची स्थंडिलपर (सोकठांबाजी) के खेल अनुसार समचतुरस्र चार/चार अंगुलके ६४ भाग वाला सफेदमिट्टीसे मंडल बनायैं "(*** अग्नेः प्रागुत्तरे भागे लिप्त्वा गां गोमयेन तु | सितेन रजसा कुर्याच्चतुरस्रं चतुष्पदम् || चतुःषष्टिपदं ८×८=६४ तस्मिन् कृत्वा स्पष्ट यथाविधि | चतुरङ्गुलमानेन प्रति प्रति ततो बलिम्|| नैर्ऋत्यादिषु तेष्वन्नैस्तैर्मन्त्रैर्विकिरेद्बलिम् ||वीरमित्रोदये आश्वालायनः||***)" उस मंडलमें प्रथम नैर्ऋत्यके कोष्ठसे आरंभकर प्रदक्षिणवत् नैर्ऋत्य पर्यन्त ऐसे सभी कोष्ठोंमें होममें कहैं हुए ६४ मंत्रोसे आगे प्रणव और मंत्रके अंतमें स्वाहाकार लगाकर होमसे बचेहुए चरुसे बलि दै "विष्णव इदं न मम" कहकर त्याग दैं |"अनंतरमग्नेः ऐशान्यां द्वात्रिंशदंगुलायामविस्तारे गोमयेन उपलिप्ते स्थंडिले चतुरंगक्रीडावत् समचतुरस्रं चतुरंगुलं चतुःषष्टिपदं सितेन रजसा मंडलं कृत्वा | तेषु पदेषु नैर्ऋत्यपदादिक्रमेण प्रथमंवाह्यावृतौ ततस्तथैवानंतरावृत्तिषु च प्रागुक्त चतुःषष्टिमंत्रैः प्रणवाद्यैः स्वाहांतैः प्रादक्षिण्येन चरुशेषेण बलीन्दत्वा सर्वत्र " विष्णव इदं न मम " इत्युद्दिश्य त्यक्त्वा | " उसमंडलके मध्यमें " ॐनो नारायणाय" मंत्रसे बलि देकर "विष्णव इदं न मम" त्याग दैं |" तन्मंडलमध्ये "ॐनमो नारायणाय" इति बलिंदत्त्वा पूर्वत्यक्त्वा|" पूर्वोक्त ६४+तथा १ॐनमोनारायणाय" मंत्रोसे अर्घ्य देकर बलिसे बचे हुए शेष चरुमेंसे आँवलेकी मात्रामें दो पिंड बनाकर दंपती अलग अलग प्राशन करैं|" तनैव मंत्रेणार्घ्यं च दत्त्वा बलि शेषात्किंचिदन्नमादाय पिंडद्वयं कृत्वा दंपती पृथगश्नीयाताम् | तत आचम्य | पतिः स्विष्टकृदादि होमं शेष समाप्य |गुरवे दक्षिणां च दत्त्वा यथाशक्ति ब्राह्मणान्भोजयित्वा| दंपती भुंजीयातां | इति प्रयोगरत्ने विष्णुबलि प्रयोगः ||
गृहांगणे गृहे वा नित्यक्रिय सपत्नीकयजमानः शुभासने प्राङ्गमुखोपविश्य || आचम्य प्राणानायम्य || शिखां बध्वा || सुमखश्चेत्यादि पठन् गणपत्यादिन्नमस्कृत्य || एतत् कर्म प्रधान देवता विष्णवे नमः || गंगादिनदीः स्मरन् पूजोपस्करणानि प्रोक्ष्य | देशकालौ संकीर्त्य-" गुर्विण्या मम पत्न्या गर्भस्य निर्वाध परिपोषण पूर्वकं सुखप्रसूति सिद्ध्यर्थं गर्भाधिदेवता विष्णुप्रितिकामोऽहं विष्णुबलि नामकं कर्म करिष्ये || तदङ्गत्यादौ गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं (कर्मांग देवता विष्णुः) मातृकापूजनं वैश्वदेवसंकल्पं नान्दीश्राद्धं आचार्यादिवरणं च करिष्ये | तानि कर्माणि क्रमेण समाप्य | गृहांगणे गृहे वा हस्तपरिमितां स्थंडिलं कृत्वा संस्कारान् सम्पाद्य गृह्याग्निं प्रतिष्ठाप्य | *करिष्यमाणे विष्णुबलि होमे देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये || घृताक्ता समिद्ध त्रयं गृहित्वोत्थाय-" स्मिन्नावाहिते अग्नौ जातवेदसमग्निं इध्मेन, प्रजापतिं प्रजापतिं चाधारदेवते आज्येन अग्निषोमौ चक्षुषी आज्येन | विष्णुं प्रधान देवतां चतुःष्टिवारं चरुणा | गणपतिं पञ्चवारं मोदकेन | त्र्यंबकं गुग्गुलेन | महालक्ष्मीं श्रीसूक्तस्यापञ्चदशर्चेन च सक्तुमिव इति मंत्रेण च अमृद्रव्येण | महाकालीं महालक्ष्मीं महासरस्वतीं त्रिगुणात्मिका दुर्गां च अमृद्रव्येण | जातवेदसेति दुर्गां सर्षपैः | समस्तव्याहृतिभिः प्रजापतिं अष्टाविंशतिवारं तिलाज्येन वा आज्येन हुत शेषेण अग्निं स्विष्टकृतमग्निं, ईध्मेन सन्नहनेन रुद्रं,अयासमग्निं देवान् विष्णुं अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चित्तदेवताः आज्येन,(ब्रह्मा ते समिधत्रयं गृहित्वा) अयासमग्निंदेवान् विष्णुं अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चित्तदेवताः आज्येन, पुनः यजमान: ब्रह्मणःहस्ताद् समिद्ध त्रयेण- ज्ञाताज्ञातदोष निबर्हणार्थं त्रिवारमग्निं मरुतश्चाज्येन विश्वान् देवान् संस्रवेणांगदेवताः प्रधानदेवताः सर्वाः सन्निहिताः संतु विष्णुबलि कर्मणा श्वोयक्ष्ये..समस्त व्याहृतिनां प्रजापतिर्प्रजापतिर्बृहती अन्वाधान समिद्ध होमे विनियोगः....
ॐभूर्भुवःस्वःस्वाहा- प्रजापतये इदंप्रोक्षणं परिसमुहनादि पूर्णपात्र निधानान्तं कृत्वा" विष्णवे त्वा जुष्टं निर्वपामीतितंडुलान्निरुप्य प्रोक्षणं च | इध्माधानाद्याज्यभागान्तं कृत्वा || अग्निकी दायीं बाजुपर ब्रह्माजीसे पूर्वमें दूसरी स्थंडिल एकहस्त लंबीचौडीऔर ऊची वेदिका बनाकर उसपर अक्षतसे स्वस्तिक अथवा अष्टदल बनायें-" दक्षिणतोग्नेः स्थंडिलेऽष्टदलंपद्मं स्वस्तिकं वा अक्षतैः विरच्य तत्र मृत्कुंभं पूर्णपात्रान्यविधानेन संस्थाप्य कुंभे वरुणं सम्पूज्य | पूर्णपात्रोपरि विष्णुं आवाह्य | पीतांबरं कृष्णवर्णं शंखचक्र गदाम्बुजं | वैकुंठ वासिनं देवं मृत्कुंभे चिंतयाम्यहम् || षोडशोपचारैः सम्पूज्य | पुनर्यथासनमासिक्त्वा | पत्न्यान्वारब्धोवदान धर्मेण चरुमवदाय स्रुचा चतुःषष्टि मंत्रैश्चतुःषष्टिमाहुतीर्जुहुयात् ~ अतोदेवा इति षळर्चस्य मेधातिथिर्विष्णुर्गायत्री विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐ अतो देवा अवंतुनो यतो विष्णुर्विचक्रमे | पृथिव्याः सप्तधामभिः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधानिदधे पदं | समूह्ळमस्यपां सुरे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः | अतो धर्माणि धारयन्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधानिदधे पदं | समूह्ळमस्यपां सुरे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः | अतो धर्माणि धारयन्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ विष्णोः कर्माणि पश्यत यतो व्रतानि पस्पशे | इंद्रस्य युज्यः सखा स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यंति सूरयः | दिवीव चक्षुराततं स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिंधते | विष्णोर्यत् परमं पदं स्वाहा- विष्णव इदं न मम | विष्णौर्नुकमिति सप्तदशर्चस्य सूक्तस्यौचथ्योदीर्घतमा विष्णुस्त्रिष्टुप् सप्तम्याद्या जगत्यः विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐविष्णोर्नुकं वीर्याणि प्रवोचं यः पार्थिवानि विममे रजासि | यो अस्कभायदुत्तरं सधस्थ विचक्रमाणस्त्रेधोरुगा यः स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐ प्रतद्विष्णुस्तवते वीर्येण मृगोन भीमः कुचरो गिरिष्ठाः | यस्योरुषु विक्रमणेष्वधिक्षियंति भुवनानि विश्वा स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐप्रविष्णवेशूषमेतु मन्मागरिक्षिति उरुगाय वृष्णे | य इदं प्रयतं सधस्थमेको विममे त्रिभिरित्वदेभिः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयस्यत्रीपूर्णा मधुना पदान्यक्षीयमाणाः स्वधया मदति | य उत्रिधातु पृथिवीमुतद्यामेकोदाधार भुवनानि विश्वा स्वाहा-विष्णव णदं न मम | ॐतदस्य प्रियमभिपाथो अश्यां नरो यत्र देव यवोमदंति| उरुक्रमस्य सहिबंधुरित्या विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतावां वास्तून्युश्मसिगमध्यै यत्र गावो भूरिशृंगा अयासः | अत्राहतदुरुगायस्य वृष्णः परमं पदमवभाति भूरि स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐप्रवः पातमंधसो धियायतेमहे शूराय विष्णवे चार्चत | यासानुनि पर्वतानामदाभ्यामहस्तस्थ तुरर्वतेवसाधुना स्वाहा- विष्णव इदं न मम| ॐ त्वेषमित्थासमरणं शिमीवतोरिंद्रा विष्णू सुतपावामुरुष्यति | या मर्त्याय प्रतिधीयमानमित्कृशानोरस्तु रसनामुरुष्यथः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ ताईवर्धति मध्यस्य पौंस्यंनिमातरा नयति रेतसे भुजे | दधाति पुत्रोवरं परपितुर्नाम तृतीयमधिरोचने दिवः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतत्तदिदस्य पौंस्यं गृणीमसीनस्यत्रातुरवृकस्य मीह्ळुषः | य पार्थिवानि त्रिभिरिद्विगामभिरुरुक्रमिष्टोरुगायाय जीवसे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ द्वे इदस्य क्रमणेस्वर्दशोभिख्याय मर्त्यो भुरण्यति | तृतीयमस्य नकिरादधर्षति वयश्चन पतयतः पतत्रिणः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐचतुर्भिः साकंनवतिं च नामभिश्चक्रंनवृत्तं व्यर्तींरवीविपत् | बृहच्छरीरो विमामान ऋक्वभिर्युवा कुमारः प्रत्येत्याहवं स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐभवा मित्रो न शेव्यो घृता सुतिर्विभूत द्युम्न एवया उसप्रथाः | अधाते विष्णो विदुषाचिदर्ध्यः स्तोमो यज्ञश्चराध्यो हविष्मता स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयः पूर्व्याय वेधसे नवीयसे सुमज्जानये विष्णवे ददाशति | यो जातमस्य महतो महि ब्रवत्सेदुश्रवोभिर्युज्यंचिदभ्यसत्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतमुस्तोतारः पूर्व्ययथा विदऋतस्य गर्भजनुपापिपर्तन | आस्य जानंतोनाम चिद्विविक्तनमहस्ते विष्णो सुमतिं भजामहे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ तमस्य राजा वरुणस्तमश्विना क्रतुं सचंत मारुतस्य वेधसः | दाधादत्वमुत्तममहर्विदं व्रजं च विष्णुः सखिर्वा अपोर्णुते स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ आयोविवाय सचथाय दैव्य इंद्राय विष्णुः सुकृते सुकृत्तरः | वेधा अजिन्वत्रिषधस्थ आर्यमृतस्य भागे यजमान मा भजत् स्वाहा- विष्णव इदं न मम | सं वां कर्मणेत्यष्टर्चस्य सूक्तस्य भरद्वाजो विष्णुस्त्रिष्टुप् विष्णुपलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐ सं वां कर्मणा समिपाहिनोमींद्रा विष्णू अपस्मारे अस्य | जुषेथां यज्ञं द्रविणं च धत्तमरिष्टैर्नः पथिभिः पारयंता स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ या विश्वासां जनितारामतीनामिंद्रा विष्णू कलशा सोमधाना | प्रवांगिरः शस्यमाना अवंतु प्रस्तोमासो गीयमानोसो अर्कैः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ इंद्रा विष्णूमदपतीमदाना मा सोमं या तं द्रविणो दधाना | सं वा मंजंत्वक्तुभिर्मतीनां संस्तोमासः शस्यमाना उक्थैः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐआवामश्वासो अभिमातिषाह इंद्रा विष्णू सधमादोवहंतु | जुषेथां विश्वा हवनामतीनामुप ब्रह्माणि शृणुतं गिरों मे स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्राविष्णू तत्पनयाय्यं वां सोमस्य मद उरु चक्रमाथे | अकृणुतमंतरिक्षं वरीयो प्रथतं जीवसे नो रजांसि स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्राविष्णू हविषा वावृधाना ग्राद्वाना नमसा रातहव्या | घृतासुती द्रविणं धत्तमस्मे समुद्रस्थः कलशः सोमधानः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्राविष्णू पिबतं मध्वो अस्य सोमदस्रा जठर पृणेथां | आवामंधांसि मदिराण्यम्मन्नुप ब्रह्माणि शृणुतं हवं मे स्वाहा- विष्णव इदं न मम| ॐउभाजिग्यथुर्न पराजयेथेन पराजिग्येकतरश्वनैनोः | इंद्रश्वविष्णो पदपस्पृधेथांतेधा सहस्रं वितदैरयेथां स्वाहा- विष्णव इदं न मम | परोमात्रयेति चतुर्दशर्चस्य वसिष्ठो विष्णुस्त्रिष्टुप् विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐपरोमात्र या तन्वावृधाननते महित्वमन्वश्रुवंति | उभेते विद्मरजसी पृथिव्या विष्णो देवद्वं परमस्य वित्से स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमंतमाप | उदस्तभ्रानाकमृष्वं बृहंतदाधर्थ प्राचीं ककुभं पृथिव्याः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइरावती धेनुमती हि भूतं सूयवसिनी मनुषे दशस्या | व्यस्तभ्ना रोदसी विष्णवेते दाधर्थ पृथिवी मभितो मयुखैः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐउरुं यज्ञाय चक्रथुरु लोकं जनयन्ता सूर्यमुषासमग्निम् | दासस्य चिद्वृषशि प्रस्यमाया जघ्नथुर्नरा पृतना ज्येषु स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइंद्रा विष्णू दृंहिताः शंबरस्य नवपुरो नवतिं चश्नथिष्टम् | शतं वर्चिनः सहस्रं च साकं हथो अप्रत्य सुरस्य वीरान्स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐइयं मनीषा बृहती बृहंतोरुक्रमातवसा वर्धयंती | ररेवां स्तोमं विदथेषु विष्णो पिन्वतमिषोवृजनेष्विंद्र स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐवषट् ते विष्णवास आकृणोमि तन्मे जुषस्व शिपिविष्ट हव्यं | वर्धतु त्वा सुष्टुतयो गिरो मे यूयं पात स्वस्तिभिः सदानः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐनूमर्तोदयते सनिष्यन्यो विष्णव उरुगायाय दाशत् | प्रयः सत्राचामनसाय जात एतावंत नर्यमा विवासात्स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐत्वं विष्णो सुमतिं विश्वजन्याम प्रयुतामेवया वो मतिंदाः | पर्चोयथानः सुवितस्य भूरेरश्वावतः पुरुश्चंद्रस्य रायः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐत्रिर्देवः पृथिवीमेष एतां विचक्रमे शतर्च संमहित्वा | प्रविष्णुरस्तुवस्तवीयान्त्वेषंह्यस्य स्थविरस्य नाम स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐविचक्रमे पृथिवीमेष एतां क्षेत्राय विष्णुर्मनुषे दशस्यन् | ध्रुवासो अस्य कीरयो जनास उरुक्षितिं सुजनिमाचकार स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐप्रतत्ते अद्य शिपिविष्टनामार्यः शंसामि वयुनानि विद्वान् | तं त्वा गृणामि तवसमतव्यान्क्षयंतमस्य रजसः पराके स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐकिमित्ते विष्णो परिचक्ष्यं भूत्प्रयद्ववक्षे शिपिविष्टो अस्मि | मा वर्षो अस्मदपगूह एतद्यदन्य रूपः समिथे बभूव स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐवषट् ते विष्णवास आकृणोमि तन्मे शिपिविष्ट हव्यं | वर्धतु त्वा सुष्टुतयो गिरो मे यूयं पात स्वस्तिभिः सदानः स्वाहा- विष्णव इदं न मम | सहस्रशीर्षेति षोळशर्चस्य सूक्तस्य नारायणः पुरुषोनुष्टुप् अंत्या त्रिष्टुप् विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐसहस्रशीर्षा००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐपुरुष एवेदं स००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐएतावानस्य००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐत्रिपादूर्ध्व उदैत्००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतस्माद्विराळ००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयत्पुरुषेण००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतं यज्ञं बर्हिषि००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐ तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐतस्मादश्वा अजायंत००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐयत्पुरुषं व्यदधुः००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐब्राह्मणोस्यमुख०००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐचंद्रमामनसो००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐनाभ्याआसी००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐसप्तास्यासन् ००० स्वाहा-विष्णव इदं न मम | ॐयज्ञेन यज्ञमयजंत००० स्वाहा- विष्णव इदं न मम | विष्णुर्योनिमिति तिसृणां हिरण्यगर्भो विष्णुरनुष्टुप् विष्णुबलि प्रधान चरु होमे विनियोगः- ॐविष्णुर्योनि कल्पयतु त्वष्टा रूपाणि पिंशतु | आसिंचतु प्रजापतिर्धाता गर्भं दधातु ते स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐगर्भं धेहि सिनीवालि गर्भं धेहि सरस्वति | गर्भं ते अश्विनौ देवा वाधत्तां पुष्करस्रजा स्वाहा- विष्णव इदं न मम | ॐहिरण्ययी अरणीयं निर्मथतो अश्विना | तं ते गर्भं हवामहे दशमे मासि सूतवे स्वाहा- विष्णव इदं न मम |
ऋग्वेदीय सीमन्तान्तरे विष्णुबलि प्रयोगः(शेष विधानं)खंड ४~ इन ६४मंत्रोसे अँगुठेके द्वितीयपर्वपर आयें इतना चरु स्रुचीमें रखकर पूर्वोक्त मंत्रोसे आहुतियाँ देकर अग्निसे ईशानकोनेमें ३२ अंगुल विस्तारवाली गोमयसे उपलिप्त चारअँगुल ऊंची स्थंडिलपर (सोकठांबाजी) के खेल अनुसार समचतुरस्र चार/चार अंगुलके ६४ भाग वाला सफेदमिट्टीसे मंडल बनायैं "(*** अग्नेः प्रागुत्तरे भागे लिप्त्वा गां गोमयेन तु | सितेन रजसा कुर्याच्चतुरस्रं चतुष्पदम् || चतुःषष्टिपदं ८×८=६४ तस्मिन् कृत्वा स्पष्ट यथाविधि | चतुरङ्गुलमानेन प्रति प्रति ततो बलिम्|| नैर्ऋत्यादिषु तेष्वन्नैस्तैर्मन्त्रैर्विकिरेद्बलिम् ||वीरमित्रोदये आश्वालायनः||***)" उस मंडलमें प्रथम नैर्ऋत्यके कोष्ठसे आरंभकर प्रदक्षिणवत् नैर्ऋत्य पर्यन्त ऐसे सभी कोष्ठोंमें होममें कहैं हुए ६४ मंत्रोसे आगे प्रणव और मंत्रके अंतमें स्वाहाकार लगाकर होमसे बचेहुए चरुसे बलि दै "विष्णव इदं न मम" कहकर त्याग दैं |"अनंतरमग्नेः ऐशान्यां द्वात्रिंशदंगुलायामविस्तारे गोमयेन उपलिप्ते स्थंडिले चतुरंगक्रीडावत् समचतुरस्रं चतुरंगुलं चतुःषष्टिपदं सितेन रजसा मंडलं कृत्वा | तेषु पदेषु नैर्ऋत्यपदादिक्रमेण प्रथमंवाह्यावृतौ ततस्तथैवानंतरावृत्तिषु च प्रागुक्त चतुःषष्टिमंत्रैः प्रणवाद्यैः स्वाहांतैः प्रादक्षिण्येन चरुशेषेण बलीन्दत्वा सर्वत्र " विष्णव इदं न मम " इत्युद्दिश्य त्यक्त्वा | " उसमंडलके मध्यमें " ॐनो नारायणाय" मंत्रसे बलि देकर "विष्णव इदं न मम" त्याग दैं |" तन्मंडलमध्ये "ॐनमो नारायणाय" इति बलिंदत्त्वा पूर्वत्यक्त्वा|" पूर्वोक्त ६४+तथा १ॐनमोनारायणाय" मंत्रोसे अर्घ्य देकर बलिसे बचे हुए शेष चरुमेंसे आँवलेकी मात्रामें दो पिंड बनाकर दंपती अलग अलग प्राशन करैं|" तनैव मंत्रेणार्घ्यं च दत्त्वा बलि शेषात्किंचिदन्नमादाय पिंडद्वयं कृत्वा दंपती पृथगश्नीयाताम् | तत आचम्य | पतिः स्विष्टकृदादि होमं शेष समाप्य |गुरवे दक्षिणां च दत्त्वा यथाशक्ति ब्राह्मणान्भोजयित्वा| दंपती भुंजीयातां | इति प्रयोगरत्ने विष्णुबलि प्रयोगः ||
निर्णयः- हमारें ऋषियोंने गर्भवती और गर्भस्थ शिशुका संस्कारके साथ-साथ रक्षण हो इस लिये -" मास्यऽष्टमे गर्भस्य कुर्याद्विष्णोर्बलिक्रियाम्|| वसिष्ठजी का कहना हैं कि गर्भसे आठवें महिनेमें ही सीमन्त-संस्कारके बाद विष्णुबलि करनेका विधान बताया हैं|दूसरे लाभ हैं कि-" तथा विष्णुबलिश्चापि सप्तवध्रेषु पुष्टये| प्रतिगर्भं बलिः कार्यः सीमन्तश्च प्रशस्यते ||अकृते च भवेद्दोषः कृते पुष्टिं समृच्छति | गर्भबाधा निवृत्त्यर्थं सुखसूत्यर्थमेव च || महादोषापनुत्त्यर्थं बलिः कार्यो यथा विधि|| आश्वालायन|| आश्वालायन ऋषिका कहना हैं - गर्भवती और शिशुकी सातों धातुएँ पुष्ट हो,प्रत्येक गर्भकालमें सीमन्त-संस्कार तथा विष्णुबलि करैं | गर्भकी कोई भी बाधा(गर्भस्त्राव,काकवंध्यत्व और मृतवत्सा) दोषोंकी निवृत्ति होकर सुखद प्रसुति होनेमें श्रेयस्कर हैं| जो न करनेसे कईं दोषों और व्याधियाँ हो सकती हैं| इस विष्णुबलिका काल सीमन्तके बाद या सीमन्तके साथ हैं| "द्वितीया सप्तमी चैव द्वादशी च शुभा तिथिः| शुभग्रहोदयाःश्रेष्ठा स्तेषां च दिवसा अपि || पापास्त्र्यायारिगाः श्रेष्ठा नेष्ठाः सर्वेऽष्टमे स्थिताः| श्रवणे चैव रोहिण्यां पुष्ये चैव प्रशस्यते || वीरमित्रदये वसिष्ठः|| वसिष्ठ जी का कहना हैं कि विष्णुबलि के लिये- द्वितीया,सप्तमी,द्वादशी और शुभ तिथियाँ ग्राह्य हैं | शुभग्रहके लग्नमें केन्द्र तथा त्रिकोणमें शुभग्रह,३/६/११ वें स्थानोंपर पापग्रह श्रेष्ठ हैं और आठवें स्थानमें सभी ग्रहोंका होना नेष्ठ हैं | शुभवारोंमें(सीमन्तके साथ हों तो गुरुवार) तथा केवल विष्णुबलिमें सोमवार,बुधवार,गुरुवार और शुक्रवार श्रेष्ठ हैं || श्रवण,रोहिणी और पुष्य नक्षत्र विष्णुबलिमें श्रेष्ठ हैं |
श्रीधरीय ग्रन्थमें भी कहा हैं कि -" रोहिण्यां वा वैष्णवे पुर्वपक्षे" द्वादश्यां वा सप्तमे वा तिथौ च || मध्ये वाऽह्नः पूर्वभागेन रात्रौ" विष्णोः पूजां कारयेद्गर्भपुष्ट्यै||श्रीधरीये || शुक्लपक्षकी शुभ तिथियों तथा वसिष्ठ जीके कहानुसार नक्षत्रों, शुभवारों तथा शुभलग्नादिशुद्धि समयमें,मध्याह्नअभिजित् में अथवा सायंसन्ध्याके समयपर गर्भकी पुष्टिके लिये विष्णुबलि विधान कराना गर्भिणी और गर्भस्थ शिशुके लिये लाभान्वित हैं |
श्रीधरीय ग्रन्थमें भी कहा हैं कि -" रोहिण्यां वा वैष्णवे पुर्वपक्षे" द्वादश्यां वा सप्तमे वा तिथौ च || मध्ये वाऽह्नः पूर्वभागेन रात्रौ" विष्णोः पूजां कारयेद्गर्भपुष्ट्यै||श्रीधरीये || शुक्लपक्षकी शुभ तिथियों तथा वसिष्ठ जीके कहानुसार नक्षत्रों, शुभवारों तथा शुभलग्नादिशुद्धि समयमें,मध्याह्नअभिजित् में अथवा सायंसन्ध्याके समयपर गर्भकी पुष्टिके लिये विष्णुबलि विधान कराना गर्भिणी और गर्भस्थ शिशुके लिये लाभान्वित हैं |
ॐस्वस्ति || पु ह शास्त्री. उमरेठ ||
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें