वेदव्रतानि
#षोडश_संस्काराः_वेदव्रतानि_खंड_१५०~
#त्रयः_स्नातकाः_भवन्ति | #विद्यास्नातको_व्रतस्नातको_विद्याव्रतस्नातक_इति || पा०गृ २/५/३२||
स्नातक तीन तरह कें होतें हैं-- *(१) विद्यास्नातक (२) व्रतस्नातक और (३) विद्याव्रतस्नातक* ||
#समाप्य_वेदमसमाप्य_व्रतं_यः #समावर्त्तते_स_विद्यास्नातकः || पा०गृ २/५/३३||
जो कुमार वेद का अध्ययन तो करता हैं,परन्तु वेद-व्रतों का पूरी तरह निर्वाह नहीं कर पाता, वह विद्यास्नातक अर्थात् *गदाधर भाष्य* में कहा हैं कि वेद और मंत्रब्राह्मण युक्त एक ही शाखा के वेद का अध्ययन बारहवर्षों में पूर्ण करता हैं, परन्तु वेदव्रतों का निर्वाह नहीं करता तथा समावर्तन-स्नान करता हैं वह विद्यास्नातक कहलाता हैं |
#समाप्य_व्रतमसमाप्य_वेदं_यः_समावर्त्तते_स_व्रतस्नातकः ||पा०गृ २/५/३४||
जो स्नातक व्रतपालन करने पर भी वेद का अन्त नहीं कर पाता, वह व्रतस्नातक हैं | *गदाधर भाष्य* में कहा हैं कि ऐसे व्रतस्नातक बारहवर्ष का ब्रह्मचर्य पालन करतें हुए भी सम्पूर्ण किसी एक वेद-शाखा का अध्ययन पूर्ण नहीं कर पाता उसे विवाह के बाद भी वेद-मन्त्रब्राह्मण को पूर्ण करना चाहिये |
#उभयं_समाप्य_यः #समावर्त्तते_स_विद्याव्रतस्नातक_इति || पा० गृ० २/५/३५||
जो ब्रह्मचारी निष्ठापूर्वक वेद का अध्ययन करते हुए वेद-व्रतों का भी निर्वाह करता हैं और उसमें सफल सिद्ध होता हैं,वह विद्याव्रतस्नातक कहलाता हैं |
#त्रयः_स्नातकाः_भवन्ति | #विद्यास्नातको_व्रतस्नातको_विद्याव्रतस्नातक_इति || पा०गृ २/५/३२||
स्नातक तीन तरह कें होतें हैं-- *(१) विद्यास्नातक (२) व्रतस्नातक और (३) विद्याव्रतस्नातक* ||
#समाप्य_वेदमसमाप्य_व्रतं_यः #समावर्त्तते_स_विद्यास्नातकः || पा०गृ २/५/३३||
जो कुमार वेद का अध्ययन तो करता हैं,परन्तु वेद-व्रतों का पूरी तरह निर्वाह नहीं कर पाता, वह विद्यास्नातक अर्थात् *गदाधर भाष्य* में कहा हैं कि वेद और मंत्रब्राह्मण युक्त एक ही शाखा के वेद का अध्ययन बारहवर्षों में पूर्ण करता हैं, परन्तु वेदव्रतों का निर्वाह नहीं करता तथा समावर्तन-स्नान करता हैं वह विद्यास्नातक कहलाता हैं |
#समाप्य_व्रतमसमाप्य_वेदं_यः_समावर्त्तते_स_व्रतस्नातकः ||पा०गृ २/५/३४||
जो स्नातक व्रतपालन करने पर भी वेद का अन्त नहीं कर पाता, वह व्रतस्नातक हैं | *गदाधर भाष्य* में कहा हैं कि ऐसे व्रतस्नातक बारहवर्ष का ब्रह्मचर्य पालन करतें हुए भी सम्पूर्ण किसी एक वेद-शाखा का अध्ययन पूर्ण नहीं कर पाता उसे विवाह के बाद भी वेद-मन्त्रब्राह्मण को पूर्ण करना चाहिये |
#उभयं_समाप्य_यः #समावर्त्तते_स_विद्याव्रतस्नातक_इति || पा० गृ० २/५/३५||
जो ब्रह्मचारी निष्ठापूर्वक वेद का अध्ययन करते हुए वेद-व्रतों का भी निर्वाह करता हैं और उसमें सफल सिद्ध होता हैं,वह विद्याव्रतस्नातक कहलाता हैं |
ॐस्वस्ति || पु ह शास्त्री.उमरेठ || शेष पुनः
#षोडश_संस्काराः_वेदव्रतानि_खंड_१५१-
#सावित्रव्रत-- >
#पारस्कर_गृह्यसूत्र २/७ - *सावित्रं षड्रात्रं त्रिरात्रं सद्यःकालं वा* चरेत्तदेव व्रतमुदीक्ष्य दण्डमपो निधाय मेखलां यज्ञोपवीतं चाप्स्वन्तरिति प्रत्यृचं नमो वरुणायेति त्रिमधुरं दत्त्वा *ततोऽस्याऽऽग्नेयं प्रथमं वेदव्रतमादिशेद्ब्राह्मणक्षत्रियविशां पञ्च सांवत्सरिकाणि वेदव्रतानि भवन्ति-- *१-आग्नेयं २/३-शुक्रियमौपनिषदं ४- शौलभं ५- गौदानमिति* पञ्चसांवत्सरिकाणि वेदव्रतानि |||*
#मुण्डो_वा_जटिलो_वा_स्यादथवा_स्याच्छिखाजटः ||२/२१९||
ब्रह्मचारी को अपनी परम्परानुसार मस्तकपर मुंडन करायें अथवा जटा बढ़ायें अथवा मात्र शिखा रखें | बिना नमक का भोजन करतें हुए | यज्ञोपवीत -संस्कार के बाद छहरात्रि तीनरात्रि अथवा एकदिन की अवधी तक सावित्रव्रत करैं |
#पूर्वेद्युराचार्यो ब्रह्मचारिणा सह सुस्नातः कृतनित्य क्रियः आचम्य प्राणानायम्य | तिथ्यादि संकीर्त्येमं ब्रह्मचारिणं सावित्र-व्रतादेशं करिष्ये | सावित्रीव्रताङ्गत्वेन गणपतिपूजन स्वस्तिवाचन(कर्मांग देवता *उपाकर्मणि व्रतेषु च सविता* ) मातृकापूजन नान्दीश्राद्धं च करिष्ये | तानि कर्माणि कृत्वा परेद्युर्ब्रह्मचारिणा वपनस्नाने कारयित्वा बद्धशिखं तं सुमूर्हुते स्वस्य दक्षिणतः उपवेश्य || आचार्यः स्थंडिले पञ्चभूसंस्कार पूर्वकमग्निं संस्थाप्य || *(यद्यस्यविहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला | यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि || मनुः २/१७४||*उपनयन में जिसके(वर्ण)के लिए जो चर्म,सूत्र, मेखला, दण्ड, और वस्त्र धारण करने को कहा हैं वही - (सभी वेद-व्रतों) व्रतमें धारण करना चाहिये | *ब्रह्मासनादि आज्यभागान्तं कृत्वा |*-- अथाचार्य उत्थायाग्नेः पश्चादवस्थाय ब्रह्मचारिणं प्राङ्गमुखमवस्थाप्य कौपीनार्थं त्रिवृत्तं कार्पाससूत्रमाबध्य कौपीनं- धारयित्वा *येनेन्द्राय बृहस्पतिर्वासः०००* || इति मंत्रेण वासः परिधाय्यान्येन काषायवस्त्रेण प्रावृणुयात् *इयं दुरुक्तं०००मंत्रेण मेखलां* बध्नीयात् | ततो *यज्ञोपवीतं समंत्रं धारयित्वा* |*मित्रस्य चक्षुर्द्धरणं०००|| इति अजिनधारणम् आचम्य *यो मे दण्डः०००* इति दण्डं प्रतिगृह्णाति | ततः कुमार उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमभिमुखो भूत्वा - *अग्ने व्रतपते व्रतं चरिख्यामि सावित्रं (षड्रात्रं त्रिरात्रं सद्यःकालं वा) तच्छकेयं तन्मे राध्यताम् | इदमह०००||* इति व्रतग्रहणं करोति | ततो ब्रह्मचारिण उपवेशनम् | आचार्य ब्रह्मोपवेशनादि(चरुवर्ज) आज्यभागान्तं कृत्वा *व्रतादेशे समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | तत अथास्मै *सावित्रीमन्वाहे इति यथोक्तं सावित्रीप्रदानम्-- *(क्षौमं कार्पासवस्त्रमवगुण्ठ्य सरहस्य-गायत्र्युपदेशम्)* ततो माणवकस्य गायत्रीमन्त्रेण सन्ध्योपासनम् | व्रतारम्भंव्रतसमाप्ति पर्यन्तं च (सन्ध्योपासनान्ते प्रतिदिनं गायत्रीमन्त्रेण अग्निपरिचरणम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् |भिक्षाचर्यचरणम् | भिक्षानिवेदनम्-- भिक्षां भो इत्येवम् | आचार्यस्तु भिक्षां भो इत्येवं भिक्षां स्विकुर्यात् |(<-- इति व्रतसमाप्ति पर्यन्तं नित्यकर्मः)ततो ब्रह्मचारी शुचिर्भूत्वा स्वासने उपविशति | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | नियमाः कथ्यन्ते - अधःशयीत | अक्षारलवणाशी स्यात् | दंडधारणम् | गायत्रीमन्त्रेण अग्निपरिचरणं सन्धुक्षणादि समिदाधानं कर्तव्यम् | गुरुशुश्रूषा कर्तव्या | भिक्षाचर्यं कर्तव्यम् | मधुमांसाशनं न कर्तव्यम् | मज्जनं न कर्तव्यम् | पर्यासने नोपविशेत् | स्त्रीणां मध्येऽवस्थानं न कर्तव्यम् | अदत्तं न गृह्णियात् | अनृतं न वदेत् | अस्त समये भास्करावलोकनं न कुर्यात् | कांस्यपात्रे मृन्मयपात्रे भोजनं न कुर्यात् | तांबूलभक्षणं न कुर्यात् | अभ्यंगमक्ष्णोरंजनमुपानच्छत्रादर्शं च वर्जयेत् | स्वप्नदोष हो जाए तो- *(स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः | स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः *पुनर्मामित्यृचं* *जपेत् ||मनुः २/१८१||* यथा- *पुनर्मामैत्विन्द्रियं पुनस्तेजः पुनर्भगः | पुनरग्निर्धिष्ण्या यथास्थानं कल्पन्ताम् ||* यजुर्वेदे-- *पुनर्म्मनः पुनरायुर्म्म००||शु०यजु०४/१५|| *अष्टवर्ष,मास,दिनपर्यन्तं वा सावित्रीव्रतं चरित्वा* *आचार्यो ब्रह्मचारिणं (शौचाचमन सन्ध्यावन्दन दर्भभिक्षाऽग्निकार्यंराहित्य शूद्रादिस्पर्शन कौपीनकटिसूत्रयज्ञोपवीत मेखला दण्डाजिनत्याग दिवास्वापच्छत्रधारण पादुकाध्यारोहण(पुष्प)मालाधारणोद्वर्तनानुलेपनाञ्जन जलक्रीडाद्यूतनृत्यगीतवाद्याद्यभिरति पाखण्डादिसम्भाषण पर्युषितभोजनादि ब्रह्मचारिव्रतलोपान् पृष्ट्वा तेन व्रतलोप उक्ते तस्य गौरवलाघवे विचार्य गुरुश्चेदत्रोक्त बौधायनोक्त/ शौनकोक्त/ व्रतलोपे त्रीन् षट् द्वादश वा कृच्छ्रान् / सन्ध्याग्निकार्यलोपे स्नात्वाऽष्टसहस्रं गायत्री जपः | भिक्षालोपेऽष्टशतम् | अभ्यासे द्विगुणं पुनःसंस्काश्चेत् | यथोक्त-प्रायश्चित्तं कारयित्वा पुनः सावित्रीव्रतं प्रारभेत् |)* एवमेवोक्तविधिना व्रतान्ते
#व्रतोत्सर्गे- *सावित्रव्रतवत् सन्ध्योपासनाग्नि परिचरणम् | समंत्रं नूतनयज्ञोपवीतं धृत्वा | स्थंडिलोपलेपनादि बर्हिस्तरणान्तम् | उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमुखो भूत्वा | *ॐअग्ने व्रतपते व्व्रतमचारिखं सावित्रं सद्यःफलन्तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्जऽएवास्म्मि सोस्म्मि || इति मन्त्रेण सावित्रव्रतोसर्गं करोति | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | *समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् |भिक्षाचर्यचरणम् | भिक्षानिवेदनम्-- भिक्षां भो इत्येवम् | आचार्यस्तु भिक्षां भो इत्येवं भिक्षां स्विकुर्यात् | ततो ब्रह्मचारी शुचिर्भूत्वा स्वासने उपविशति | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति सावित्रव्रतोत्सर्गः ||
#आग्नेय_व्रत--> (त्रयोदशे वर्षे)
*सावित्रव्रतविसर्गान्ते द्वितीयं आग्नेय-व्रतं संवत्सर पर्यन्तं कार्यम् | पूर्वेद्युराचार्यो ब्रह्मचारिणा सह सुस्नातः कृतनित्य क्रियः आचम्य प्राणानायम्य | तिथ्यादि संकीर्त्येमं ब्रह्मचारिणं आग्नेय-व्रताङ्गत्वेन स्वस्तिवाचन(कर्मांग देवता सविता ) मातृकापूजन नान्दीश्राद्धं च करिष्ये | तानि कर्माणि कृत्वा परेद्युर्ब्रह्मचारिणा वपनस्नाने कारयित्वा बद्धशिखं तं सुमूर्हुते स्वस्य दक्षिणतः उपवेश्य | आचार्यः स्थंडिले पञ्चभूसंस्कार पूर्वकमग्निं संस्थाप्य || *यद्यस्यविहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला | यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि || मनुः २/१७४||*उपनयन में जिसके(वर्ण)के लिए जो चर्म,सूत्र, मेखला, दण्ड, और वस्त्र धारण करने को कहा हैं वही - (सभी वेद-व्रतों) व्रतमें धारण करना चाहिये | *ब्रह्मासनादि आज्यभागान्तं कृत्वा |*-- अथाचार्य उत्थायाग्नेः पश्चादवस्थाय ब्रह्मचारिणं प्राङ्गमुखमवस्थाप्य कौपीनार्थं त्रिवृत्तं कार्पाससूत्रमाबध्य कौपीनं- धारयित्वा *येनेन्द्राय बृहस्पतिर्वासः०००* || इति मंत्रेण वासः परिधाय्यान्येन काषायवस्त्रेण प्रावृणुयात् *इयं दुरुक्तं०००मंत्रेण मेखलां* बध्नीयात् | ततो *यज्ञोपवीतं समंत्रं धारयित्वा* |*मित्रस्य चक्षुर्द्धरणं०००|| इति अजिनधारणम् आचम्य *यो मे दण्डः०००* इति दण्डं प्रतिगृह्णाति | ततः कुमार उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमभिमुखो भूत्वा - *अग्ने व्रतपते व्रतं चरिख्यामि आग्नेयं सांवत्सरिकं तच्छकेयं तन्मे राध्यताम् | इदमह०००||* इति व्रतग्रहणं करोति | ततो ब्रह्मचारिण उपवेशनम् | आचार्य ब्रह्मोपवेशनादि(चरुवर्ज) आज्यभागान्तं कृत्वा *व्रतादेशे समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | माध्याह्निकं सन्ध्योपासनम् | व्रतारम्भंव्रतसमाप्ति पर्यन्तं च (मध्याह्न सन्ध्योपासनान्ते प्रतिदिनं अग्निपरिचरणम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि त्र्यायुषकरणान्ते *ॐशिवो नामासि००||३/६३|| यदि बटुर्मेधाकामः स्यात् तदा *ॐसदसस्पतिमद्भुतम्००||१|| जाम्मेधान्देवगणाः००||२|| मेधाम्मे व्वरुणो०००||३||(यजु०३२/१३-१५)|| इति त्र्यृचेन मेधां याचते || श्रीकामश्चेत् - ॐ इमं मे वरुण श्रुधीहव००||२१/१|| इति श्रियं याचते | भिवादानान्ते भिक्षाचर्यचरणम् | भिक्षानिवेदनम्-- भिक्षां भो इत्येवम् | आचार्यस्तु भिक्षां भो इत्येवं भिक्षां अनुज्ञातस्तां स्वीकृत्य (गुरुपत्नी)-> मातृहस्ते समर्पयति | (<-- इति व्रतसमाप्ति पर्यन्तं नित्यकर्मः)ततो ब्रह्मचारी शुचिर्भूत्वा स्वासने उपविशति | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | (प्रतिदिनं सायं सन्ध्याकाले (अर्घ्यदान)अञ्जलिप्रक्षेपान्ते सूर्योपस्थानं ॐइमम्मे व्वरुणश्श्रुधी००||यजु अ०२१ सकलाध्यायम् || इत्यादिभिः|)| (प्रातःसन्ध्याकाले अञ्जलिप्रक्षेपान्ते सूर्योपस्थानं ॐ मित्रःस गूँ सृेज्य००||यजु०११/५३ मंत्रादारभ्य अन्नपतेन्नस्यनो०००-चतुख्पदे||११/८३|| इत्यन्तैर्मन्त्रैः|| )| (मध्याह्न सन्ध्याकाले अञ्जलि प्रक्षेपान्ते सूर्योपस्थानं ॐउद्वयं तमसस्परि स्वः|| २०/२१|| मंत्रादारभ्य ॐइन्द्रायाहि०००||२०/९०|| इत्यन्तैर्मन्त्रैः || ततो दण्डं गृहित्वाऽग्निपरिचरणम् || मध्याह्ने सायाह्ने च सन्ध्योपासनान्ते प्रत्यहमग्निपरिचरणम् - एके प्रातरप्यग्नि परिचरणमिच्छन्ति | नियमाः कथ्यन्ते - अधःशयीत | अक्षारलवणाशी स्यात् | दंडधारणम् | गायत्रीमन्त्रेण अग्निपरिचरणं सन्धुक्षणादि समिदाधानं कर्तव्यम् | गुरुशुश्रूषा कर्तव्या | भिक्षाचर्यं कर्तव्यम् | मधुमांसाशनं न कर्तव्यम् | मज्जनं न कर्तव्यम् | पर्यासने नोपविशेत् | स्त्रीणां मध्येऽवस्थानं न कर्तव्यम् | अदत्तं न गृह्णियात् | अनृतं न वदेत् | अस्त समये भास्करावलोकनं न कुर्यात् | कांस्यपात्रे मृन्मयपात्रे भोजनं न कुर्यात् | तांबूलभक्षणं न कुर्यात् | अभ्यंगमक्ष्णोरंजनमुपानच्छत्रादर्शं च वर्जयेत् | स्वप्नदोष हो जाए तो- *(स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः | स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः *पुनर्मामित्यृचं* *जपेत् ||मनुः २/१८१||* यथा- *पुनर्मामैत्विन्द्रियं पुनस्तेजः पुनर्भगः | पुनरग्निर्धिष्ण्या यथास्थानं कल्पन्ताम् ||* यजुर्वेदे-- *पुनर्म्मनः पुनरायुर्म्म००||शु०यजु०४/१५|| सन्ध्योपासनादीनि स्व-स्वकाले कार्याणि तेषां कालातिक्रमे कर्मणां भ्रेषे प्रायश्चित्तमुच्यते | परिसमूहनादि कृत्वाऽग्निरिति मन्त्रेणाग्नेराहणम् | पृेष्ठोदिवीति स्थापनम् | ता गुँ सवितुस्तत्सवितुर्विश्वानि देवेत्याभिः- सावित्रमन्त्रैस्त्रिभिः प्रज्वालनम् | नात्र ब्रह्मोपवेशनादि | पूर्णाहुतिवदाज्यं संस्कृत्य अनादिष्टं (ॐभूः स्वाहा-इदं अग्नये न मम/ ॐ भुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम / ॐ स्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम/ ॐभूर्भुवःस्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम / त्वं नो अग्नेरित्यादि षट् ) | अथाग्नेयव्रतस्थितो ब्रह्मचारी *ॐसमिधाग्निं दुवस्येतेत्येवमाद्याग्नेय वेद विभागं संवत्सर पर्यन्तं पठित्वा व्रतमुत्सृजति || *संवत्सरे - पूर्णे* *आचार्यो ब्रह्मचारिणं (शौचाचमन सन्ध्यावन्दन दर्भभिक्षाऽग्निकार्यंराहित्य शूद्रादिस्पर्शन कौपीनकटिसूत्रयज्ञोपवीत मेखला दण्डाजिनत्याग दिवास्वापच्छत्रधारण पादुकाध्यारोहण(पुष्प)मालाधारण उद्वर्तनानुलेपनाञ्जन जलक्रीडाद्यूतनृत्यगीतवाद्याद्यभिरति पाखण्डादिसम्भाषण पर्युषितभोजनादि ब्रह्मचारिव्रतलोपान् पृष्ट्वा तेन व्रतलोप उक्ते तस्य गौरवलाघवे विचार्य गुरुश्चेदत्रोक्त बौधायनोक्त/ शौनकोक्त/ व्रतलोपे त्रीन् षट् द्वादश वा कृच्छ्रान् / सन्ध्याग्निकार्यलोपे स्नात्वाऽष्टसहस्रं गायत्री जपः | भिक्षालोपेऽष्टशतम् | अभ्यासे द्विगुणं पुनःसंस्काश्चेत् | यथोक्त-प्रायश्चित्तं कारयित्वा पुनः आग्नेय-व्रतं प्रारभेत्ततः *एवमेवोक्तविधिना व्रतान्ते
#व्रतोत्सर्गे- *आग्नेय-व्रतवत् सन्ध्योपासनाग्नि परिचरणम् | समंत्रं नूतनयज्ञोपवीतं धृत्वा | स्थंडिलोपलेपनादि बर्हिस्तरणान्तम् | उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमुखो भूत्वा | *ॐअग्ने व्रतपते व्व्रतमचारिखं सांवत्सरिकं तदशकं तन्न्मेराधीदमहँज्जऽएवास्म्मि सोस्म्मि || इति मन्त्रेण सावित्रव्रतोसर्गं करोति | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | *समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति आग्नेय-व्रतविसर्गः ||
#शुक्रिय-व्रतादेश->
#आग्नेय_व्रतवत् दण्डप्रतिग्रहण-पर्यन्तं कृत्वा | कुमारः उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमभिमुखो भूत्वा-- *ॐअग्ग्ने व्व्रतपते व्व्रतञ्चिख्यामि (शुक्रियं सांवत्सरिकं) तच्छकेयन्तन्न्मे राद्ध्यताम् | इदमहमनृेतात्तसत्यमुपैमि ||* इति व्रतग्रहणं करोति | ततो ब्रह्मचारिण उपवेशनम् | आचार्य ब्रह्मोपवेशनादि विप्र भुक्त्यन्तमाग्नेय-व्रतादेशवत् | *शुक्रिय वेदव्रतस्थित (ऋेचं वाचमित्यादि )* शुक्रियवेदविभागं पठति संवत्सरं यावत् |
व्रतान्ते व्रतलोप-प्रायश्चितादिन्विचार्य लोपव्रतस्य प्रायश्चित्तान्ते पुनःव्रतधारणम् |
#शुक्रिय_व्रतविसर्ग- व्रतान्ते उत्तमेऽहनि अपराह्णकालान्ते निशामुखे त्रिगुणेन पटेन एकस्यां दिशि बद्धेन नाभिमात्रं यावन्माणवकस्य प्रच्छादनम् मूर्द्धामारभ्य ग्रन्थेः शिरस उपरिकरणम् | ततः सावित्र्या वेदशिरसा त्रिरावृतेन अवगुण्ठनम् (मुखनेत्रशिरोवेष्टनम्) | एवं प्रच्छादितो ब्रह्मचारी सूर्योदयं यावत्तिष्ठति | रात्रौ ग्रामे वा गोष्ठे वा देवतायतने वाऽधः शयनम् | रात्रौ गृहि यदि स्थितिस्तदा व्युष्टायां(अर्ध)रात्रौ ग्रामाद्बहिर्गमनम् | ततोऽवगुण्ठनीय विसर्गः | ततो - *अदृेश्रमस्य, उदुत्यं, चित्रं देवानामुदितेऽर्के जपः* | ततो व्रतस्थाने माणवकमानीय शुक्रिय-व्रतस्य विसर्गः | आग्नेय-व्रतवत् सन्ध्योपासनाग्नि परिचरणम् | समंत्रं नूतन यज्ञोपवीतं धृत्वा | अग्निस्थापनान्ते बर्हिस्तरणान्तम् | उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमुखो भूत्वा - *अग्ग्नेव्व्रतपते व्व्रतमचारिषं (शुक्रियं सांवत्सरिकं) तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्ज ऽ एवास्म्मिसोस्म्मि ||* इति मन्त्रेण व्रतविसर्गः | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | समुद्भवनामाग्निं सम्पूज्य | आग्नेय-व्रतविसर्गवत् आज्येन होमः | ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि* सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततस्ताम्रपात्रे उदकप्रक्षेपः- *द्यौःशान्तिरिति* शान्तिकरणम् | शान्तिपात्रमवगुण्ठनीयवस्त्रं च गुरवे दद्यात् | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति शुक्रिय-व्रतविसर्गः|
#अथौपनिषद्व्रत->
#शुक्रियव्रतवत् दण्ड प्रतिग्रहण पर्यन्तं कृत्वा | कुमारः उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वा-- *अग्ग्ने व्व्रपते व्व्रतञ्चरिख्यामि (औपनिषदं सांवत्सरिकं) तच्छकेयन्तन्न्मेराद्ध्यताम् | इदमहमनृेतात्तसत्यमनपैमि ||* इति व्रतग्रहणम् | आचार्यः ब्रह्मोपवेशनादि विप्रभुक्त्यन्तं आग्नेय-व्रतादेशवत् | *औपनिषदे व्रते स्थितो (द्वयाह प्राजापत्या) इत्याद्यौपनिषदवेदविभागं संवत्सरं यावत्पठति | व्रतान्ते प्रायश्चित्तादि विचार्य व्रतलोपप्रायश्चित्तं कृत्वा पुनःव्रतधारणम् |
#विसर्गः- उत्तमेऽहनि निशामुखे अवगुण्ठनीय वस्त्रेणाच्छादनादि | उदितेऽर्के *अदृेश्रमस्य, | उदुत्यम् , चित्रं देवानामिति जपान्तं शुक्रियव्रवत् | ततो व्रतस्थाने माणवकमानीय व्रतविसर्गः -- तत्र पूर्ववत्सन्ध्योपासनमग्निपरिचरणम् || समंत्रं नूतनयज्ञोपवीतं धृत्वा | परिसमूहनादि बर्हिस्तरणान्तं कृत्वा | उत्थाय हस्ते जलमादाय अग्निमुखो भूत्वा - *अग्ग्नेव्व्रतपते व्व्रतमचारिषमौपनिषदं सांवत्सरिकं तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्ज ऽ एवास्म्मिसोस्म्मि ||* इति मन्त्रेण व्रतविसर्गः | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | समुद्भवनामाग्निं सम्पूज्य | आग्नेय-व्रतविसर्गवत् आज्येन होमः | ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि* सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततस्ताम्रपात्रे उदकप्रक्षेपः- *द्यौःशान्तिरिति* शान्तिकरणम् | शान्तिपात्रमवगुण्ठनीयवस्त्रं च गुरवे दद्यात् | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति औपनिषद्-व्रतविसर्गः ||
#गोदानव्रतादेश-->
#सावित्रव्रत-- >
#पारस्कर_गृह्यसूत्र २/७ - *सावित्रं षड्रात्रं त्रिरात्रं सद्यःकालं वा* चरेत्तदेव व्रतमुदीक्ष्य दण्डमपो निधाय मेखलां यज्ञोपवीतं चाप्स्वन्तरिति प्रत्यृचं नमो वरुणायेति त्रिमधुरं दत्त्वा *ततोऽस्याऽऽग्नेयं प्रथमं वेदव्रतमादिशेद्ब्राह्मणक्षत्रियविशां पञ्च सांवत्सरिकाणि वेदव्रतानि भवन्ति-- *१-आग्नेयं २/३-शुक्रियमौपनिषदं ४- शौलभं ५- गौदानमिति* पञ्चसांवत्सरिकाणि वेदव्रतानि |||*
#मुण्डो_वा_जटिलो_वा_स्यादथवा_स्याच्छिखाजटः ||२/२१९||
ब्रह्मचारी को अपनी परम्परानुसार मस्तकपर मुंडन करायें अथवा जटा बढ़ायें अथवा मात्र शिखा रखें | बिना नमक का भोजन करतें हुए | यज्ञोपवीत -संस्कार के बाद छहरात्रि तीनरात्रि अथवा एकदिन की अवधी तक सावित्रव्रत करैं |
#पूर्वेद्युराचार्यो ब्रह्मचारिणा सह सुस्नातः कृतनित्य क्रियः आचम्य प्राणानायम्य | तिथ्यादि संकीर्त्येमं ब्रह्मचारिणं सावित्र-व्रतादेशं करिष्ये | सावित्रीव्रताङ्गत्वेन गणपतिपूजन स्वस्तिवाचन(कर्मांग देवता *उपाकर्मणि व्रतेषु च सविता* ) मातृकापूजन नान्दीश्राद्धं च करिष्ये | तानि कर्माणि कृत्वा परेद्युर्ब्रह्मचारिणा वपनस्नाने कारयित्वा बद्धशिखं तं सुमूर्हुते स्वस्य दक्षिणतः उपवेश्य || आचार्यः स्थंडिले पञ्चभूसंस्कार पूर्वकमग्निं संस्थाप्य || *(यद्यस्यविहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला | यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि || मनुः २/१७४||*उपनयन में जिसके(वर्ण)के लिए जो चर्म,सूत्र, मेखला, दण्ड, और वस्त्र धारण करने को कहा हैं वही - (सभी वेद-व्रतों) व्रतमें धारण करना चाहिये | *ब्रह्मासनादि आज्यभागान्तं कृत्वा |*-- अथाचार्य उत्थायाग्नेः पश्चादवस्थाय ब्रह्मचारिणं प्राङ्गमुखमवस्थाप्य कौपीनार्थं त्रिवृत्तं कार्पाससूत्रमाबध्य कौपीनं- धारयित्वा *येनेन्द्राय बृहस्पतिर्वासः०००* || इति मंत्रेण वासः परिधाय्यान्येन काषायवस्त्रेण प्रावृणुयात् *इयं दुरुक्तं०००मंत्रेण मेखलां* बध्नीयात् | ततो *यज्ञोपवीतं समंत्रं धारयित्वा* |*मित्रस्य चक्षुर्द्धरणं०००|| इति अजिनधारणम् आचम्य *यो मे दण्डः०००* इति दण्डं प्रतिगृह्णाति | ततः कुमार उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमभिमुखो भूत्वा - *अग्ने व्रतपते व्रतं चरिख्यामि सावित्रं (षड्रात्रं त्रिरात्रं सद्यःकालं वा) तच्छकेयं तन्मे राध्यताम् | इदमह०००||* इति व्रतग्रहणं करोति | ततो ब्रह्मचारिण उपवेशनम् | आचार्य ब्रह्मोपवेशनादि(चरुवर्ज) आज्यभागान्तं कृत्वा *व्रतादेशे समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | तत अथास्मै *सावित्रीमन्वाहे इति यथोक्तं सावित्रीप्रदानम्-- *(क्षौमं कार्पासवस्त्रमवगुण्ठ्य सरहस्य-गायत्र्युपदेशम्)* ततो माणवकस्य गायत्रीमन्त्रेण सन्ध्योपासनम् | व्रतारम्भंव्रतसमाप्ति पर्यन्तं च (सन्ध्योपासनान्ते प्रतिदिनं गायत्रीमन्त्रेण अग्निपरिचरणम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् |भिक्षाचर्यचरणम् | भिक्षानिवेदनम्-- भिक्षां भो इत्येवम् | आचार्यस्तु भिक्षां भो इत्येवं भिक्षां स्विकुर्यात् |(<-- इति व्रतसमाप्ति पर्यन्तं नित्यकर्मः)ततो ब्रह्मचारी शुचिर्भूत्वा स्वासने उपविशति | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | नियमाः कथ्यन्ते - अधःशयीत | अक्षारलवणाशी स्यात् | दंडधारणम् | गायत्रीमन्त्रेण अग्निपरिचरणं सन्धुक्षणादि समिदाधानं कर्तव्यम् | गुरुशुश्रूषा कर्तव्या | भिक्षाचर्यं कर्तव्यम् | मधुमांसाशनं न कर्तव्यम् | मज्जनं न कर्तव्यम् | पर्यासने नोपविशेत् | स्त्रीणां मध्येऽवस्थानं न कर्तव्यम् | अदत्तं न गृह्णियात् | अनृतं न वदेत् | अस्त समये भास्करावलोकनं न कुर्यात् | कांस्यपात्रे मृन्मयपात्रे भोजनं न कुर्यात् | तांबूलभक्षणं न कुर्यात् | अभ्यंगमक्ष्णोरंजनमुपानच्छत्रादर्शं च वर्जयेत् | स्वप्नदोष हो जाए तो- *(स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः | स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः *पुनर्मामित्यृचं* *जपेत् ||मनुः २/१८१||* यथा- *पुनर्मामैत्विन्द्रियं पुनस्तेजः पुनर्भगः | पुनरग्निर्धिष्ण्या यथास्थानं कल्पन्ताम् ||* यजुर्वेदे-- *पुनर्म्मनः पुनरायुर्म्म००||शु०यजु०४/१५|| *अष्टवर्ष,मास,दिनपर्यन्तं वा सावित्रीव्रतं चरित्वा* *आचार्यो ब्रह्मचारिणं (शौचाचमन सन्ध्यावन्दन दर्भभिक्षाऽग्निकार्यंराहित्य शूद्रादिस्पर्शन कौपीनकटिसूत्रयज्ञोपवीत मेखला दण्डाजिनत्याग दिवास्वापच्छत्रधारण पादुकाध्यारोहण(पुष्प)मालाधारणोद्वर्तनानुलेपनाञ्जन जलक्रीडाद्यूतनृत्यगीतवाद्याद्यभिरति पाखण्डादिसम्भाषण पर्युषितभोजनादि ब्रह्मचारिव्रतलोपान् पृष्ट्वा तेन व्रतलोप उक्ते तस्य गौरवलाघवे विचार्य गुरुश्चेदत्रोक्त बौधायनोक्त/ शौनकोक्त/ व्रतलोपे त्रीन् षट् द्वादश वा कृच्छ्रान् / सन्ध्याग्निकार्यलोपे स्नात्वाऽष्टसहस्रं गायत्री जपः | भिक्षालोपेऽष्टशतम् | अभ्यासे द्विगुणं पुनःसंस्काश्चेत् | यथोक्त-प्रायश्चित्तं कारयित्वा पुनः सावित्रीव्रतं प्रारभेत् |)* एवमेवोक्तविधिना व्रतान्ते
#व्रतोत्सर्गे- *सावित्रव्रतवत् सन्ध्योपासनाग्नि परिचरणम् | समंत्रं नूतनयज्ञोपवीतं धृत्वा | स्थंडिलोपलेपनादि बर्हिस्तरणान्तम् | उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमुखो भूत्वा | *ॐअग्ने व्रतपते व्व्रतमचारिखं सावित्रं सद्यःफलन्तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्जऽएवास्म्मि सोस्म्मि || इति मन्त्रेण सावित्रव्रतोसर्गं करोति | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | *समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् |भिक्षाचर्यचरणम् | भिक्षानिवेदनम्-- भिक्षां भो इत्येवम् | आचार्यस्तु भिक्षां भो इत्येवं भिक्षां स्विकुर्यात् | ततो ब्रह्मचारी शुचिर्भूत्वा स्वासने उपविशति | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति सावित्रव्रतोत्सर्गः ||
#आग्नेय_व्रत--> (त्रयोदशे वर्षे)
*सावित्रव्रतविसर्गान्ते द्वितीयं आग्नेय-व्रतं संवत्सर पर्यन्तं कार्यम् | पूर्वेद्युराचार्यो ब्रह्मचारिणा सह सुस्नातः कृतनित्य क्रियः आचम्य प्राणानायम्य | तिथ्यादि संकीर्त्येमं ब्रह्मचारिणं आग्नेय-व्रताङ्गत्वेन स्वस्तिवाचन(कर्मांग देवता सविता ) मातृकापूजन नान्दीश्राद्धं च करिष्ये | तानि कर्माणि कृत्वा परेद्युर्ब्रह्मचारिणा वपनस्नाने कारयित्वा बद्धशिखं तं सुमूर्हुते स्वस्य दक्षिणतः उपवेश्य | आचार्यः स्थंडिले पञ्चभूसंस्कार पूर्वकमग्निं संस्थाप्य || *यद्यस्यविहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला | यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि || मनुः २/१७४||*उपनयन में जिसके(वर्ण)के लिए जो चर्म,सूत्र, मेखला, दण्ड, और वस्त्र धारण करने को कहा हैं वही - (सभी वेद-व्रतों) व्रतमें धारण करना चाहिये | *ब्रह्मासनादि आज्यभागान्तं कृत्वा |*-- अथाचार्य उत्थायाग्नेः पश्चादवस्थाय ब्रह्मचारिणं प्राङ्गमुखमवस्थाप्य कौपीनार्थं त्रिवृत्तं कार्पाससूत्रमाबध्य कौपीनं- धारयित्वा *येनेन्द्राय बृहस्पतिर्वासः०००* || इति मंत्रेण वासः परिधाय्यान्येन काषायवस्त्रेण प्रावृणुयात् *इयं दुरुक्तं०००मंत्रेण मेखलां* बध्नीयात् | ततो *यज्ञोपवीतं समंत्रं धारयित्वा* |*मित्रस्य चक्षुर्द्धरणं०००|| इति अजिनधारणम् आचम्य *यो मे दण्डः०००* इति दण्डं प्रतिगृह्णाति | ततः कुमार उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमभिमुखो भूत्वा - *अग्ने व्रतपते व्रतं चरिख्यामि आग्नेयं सांवत्सरिकं तच्छकेयं तन्मे राध्यताम् | इदमह०००||* इति व्रतग्रहणं करोति | ततो ब्रह्मचारिण उपवेशनम् | आचार्य ब्रह्मोपवेशनादि(चरुवर्ज) आज्यभागान्तं कृत्वा *व्रतादेशे समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | माध्याह्निकं सन्ध्योपासनम् | व्रतारम्भंव्रतसमाप्ति पर्यन्तं च (मध्याह्न सन्ध्योपासनान्ते प्रतिदिनं अग्निपरिचरणम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि त्र्यायुषकरणान्ते *ॐशिवो नामासि००||३/६३|| यदि बटुर्मेधाकामः स्यात् तदा *ॐसदसस्पतिमद्भुतम्००||१|| जाम्मेधान्देवगणाः००||२|| मेधाम्मे व्वरुणो०००||३||(यजु०३२/१३-१५)|| इति त्र्यृचेन मेधां याचते || श्रीकामश्चेत् - ॐ इमं मे वरुण श्रुधीहव००||२१/१|| इति श्रियं याचते | भिवादानान्ते भिक्षाचर्यचरणम् | भिक्षानिवेदनम्-- भिक्षां भो इत्येवम् | आचार्यस्तु भिक्षां भो इत्येवं भिक्षां अनुज्ञातस्तां स्वीकृत्य (गुरुपत्नी)-> मातृहस्ते समर्पयति | (<-- इति व्रतसमाप्ति पर्यन्तं नित्यकर्मः)ततो ब्रह्मचारी शुचिर्भूत्वा स्वासने उपविशति | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | (प्रतिदिनं सायं सन्ध्याकाले (अर्घ्यदान)अञ्जलिप्रक्षेपान्ते सूर्योपस्थानं ॐइमम्मे व्वरुणश्श्रुधी००||यजु अ०२१ सकलाध्यायम् || इत्यादिभिः|)| (प्रातःसन्ध्याकाले अञ्जलिप्रक्षेपान्ते सूर्योपस्थानं ॐ मित्रःस गूँ सृेज्य००||यजु०११/५३ मंत्रादारभ्य अन्नपतेन्नस्यनो०००-चतुख्पदे||११/८३|| इत्यन्तैर्मन्त्रैः|| )| (मध्याह्न सन्ध्याकाले अञ्जलि प्रक्षेपान्ते सूर्योपस्थानं ॐउद्वयं तमसस्परि स्वः|| २०/२१|| मंत्रादारभ्य ॐइन्द्रायाहि०००||२०/९०|| इत्यन्तैर्मन्त्रैः || ततो दण्डं गृहित्वाऽग्निपरिचरणम् || मध्याह्ने सायाह्ने च सन्ध्योपासनान्ते प्रत्यहमग्निपरिचरणम् - एके प्रातरप्यग्नि परिचरणमिच्छन्ति | नियमाः कथ्यन्ते - अधःशयीत | अक्षारलवणाशी स्यात् | दंडधारणम् | गायत्रीमन्त्रेण अग्निपरिचरणं सन्धुक्षणादि समिदाधानं कर्तव्यम् | गुरुशुश्रूषा कर्तव्या | भिक्षाचर्यं कर्तव्यम् | मधुमांसाशनं न कर्तव्यम् | मज्जनं न कर्तव्यम् | पर्यासने नोपविशेत् | स्त्रीणां मध्येऽवस्थानं न कर्तव्यम् | अदत्तं न गृह्णियात् | अनृतं न वदेत् | अस्त समये भास्करावलोकनं न कुर्यात् | कांस्यपात्रे मृन्मयपात्रे भोजनं न कुर्यात् | तांबूलभक्षणं न कुर्यात् | अभ्यंगमक्ष्णोरंजनमुपानच्छत्रादर्शं च वर्जयेत् | स्वप्नदोष हो जाए तो- *(स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः | स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः *पुनर्मामित्यृचं* *जपेत् ||मनुः २/१८१||* यथा- *पुनर्मामैत्विन्द्रियं पुनस्तेजः पुनर्भगः | पुनरग्निर्धिष्ण्या यथास्थानं कल्पन्ताम् ||* यजुर्वेदे-- *पुनर्म्मनः पुनरायुर्म्म००||शु०यजु०४/१५|| सन्ध्योपासनादीनि स्व-स्वकाले कार्याणि तेषां कालातिक्रमे कर्मणां भ्रेषे प्रायश्चित्तमुच्यते | परिसमूहनादि कृत्वाऽग्निरिति मन्त्रेणाग्नेराहणम् | पृेष्ठोदिवीति स्थापनम् | ता गुँ सवितुस्तत्सवितुर्विश्वानि देवेत्याभिः- सावित्रमन्त्रैस्त्रिभिः प्रज्वालनम् | नात्र ब्रह्मोपवेशनादि | पूर्णाहुतिवदाज्यं संस्कृत्य अनादिष्टं (ॐभूः स्वाहा-इदं अग्नये न मम/ ॐ भुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम / ॐ स्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम/ ॐभूर्भुवःस्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम / त्वं नो अग्नेरित्यादि षट् ) | अथाग्नेयव्रतस्थितो ब्रह्मचारी *ॐसमिधाग्निं दुवस्येतेत्येवमाद्याग्नेय वेद विभागं संवत्सर पर्यन्तं पठित्वा व्रतमुत्सृजति || *संवत्सरे - पूर्णे* *आचार्यो ब्रह्मचारिणं (शौचाचमन सन्ध्यावन्दन दर्भभिक्षाऽग्निकार्यंराहित्य शूद्रादिस्पर्शन कौपीनकटिसूत्रयज्ञोपवीत मेखला दण्डाजिनत्याग दिवास्वापच्छत्रधारण पादुकाध्यारोहण(पुष्प)मालाधारण उद्वर्तनानुलेपनाञ्जन जलक्रीडाद्यूतनृत्यगीतवाद्याद्यभिरति पाखण्डादिसम्भाषण पर्युषितभोजनादि ब्रह्मचारिव्रतलोपान् पृष्ट्वा तेन व्रतलोप उक्ते तस्य गौरवलाघवे विचार्य गुरुश्चेदत्रोक्त बौधायनोक्त/ शौनकोक्त/ व्रतलोपे त्रीन् षट् द्वादश वा कृच्छ्रान् / सन्ध्याग्निकार्यलोपे स्नात्वाऽष्टसहस्रं गायत्री जपः | भिक्षालोपेऽष्टशतम् | अभ्यासे द्विगुणं पुनःसंस्काश्चेत् | यथोक्त-प्रायश्चित्तं कारयित्वा पुनः आग्नेय-व्रतं प्रारभेत्ततः *एवमेवोक्तविधिना व्रतान्ते
#व्रतोत्सर्गे- *आग्नेय-व्रतवत् सन्ध्योपासनाग्नि परिचरणम् | समंत्रं नूतनयज्ञोपवीतं धृत्वा | स्थंडिलोपलेपनादि बर्हिस्तरणान्तम् | उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमुखो भूत्वा | *ॐअग्ने व्रतपते व्व्रतमचारिखं सांवत्सरिकं तदशकं तन्न्मेराधीदमहँज्जऽएवास्म्मि सोस्म्मि || इति मन्त्रेण सावित्रव्रतोसर्गं करोति | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | *समुद्भवनामानमग्नये नमः* इति सम्पूज्य | *ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा- इदं अन्तरिक्षाय न मम | ॐवायवे स्वाहा-इदं वायवे न मम | ॐ ब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम | ॐ छन्दोभ्यः स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम | ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम | ॐदेवेभ्यः स्वाहा- इदं देवेभ्यो न मम | ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा- इदं ऋषिभ्यो न मम | ॐ श्रद्धायै स्वाहा- इदं श्रद्धायै न मम | ॐ मेधायै स्वाहा- इदं मेधायै न मम | ॐ सदसस्पतये स्वाहा- इदं सदसस्पतये न मम | ॐ अनुमतये स्वाहा- इदं अनुमतये न मम | ततो भूराद्याः स्विष्टकृदन्ताः दश |* ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति आग्नेय-व्रतविसर्गः ||
#शुक्रिय-व्रतादेश->
#आग्नेय_व्रतवत् दण्डप्रतिग्रहण-पर्यन्तं कृत्वा | कुमारः उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमभिमुखो भूत्वा-- *ॐअग्ग्ने व्व्रतपते व्व्रतञ्चिख्यामि (शुक्रियं सांवत्सरिकं) तच्छकेयन्तन्न्मे राद्ध्यताम् | इदमहमनृेतात्तसत्यमुपैमि ||* इति व्रतग्रहणं करोति | ततो ब्रह्मचारिण उपवेशनम् | आचार्य ब्रह्मोपवेशनादि विप्र भुक्त्यन्तमाग्नेय-व्रतादेशवत् | *शुक्रिय वेदव्रतस्थित (ऋेचं वाचमित्यादि )* शुक्रियवेदविभागं पठति संवत्सरं यावत् |
व्रतान्ते व्रतलोप-प्रायश्चितादिन्विचार्य लोपव्रतस्य प्रायश्चित्तान्ते पुनःव्रतधारणम् |
#शुक्रिय_व्रतविसर्ग- व्रतान्ते उत्तमेऽहनि अपराह्णकालान्ते निशामुखे त्रिगुणेन पटेन एकस्यां दिशि बद्धेन नाभिमात्रं यावन्माणवकस्य प्रच्छादनम् मूर्द्धामारभ्य ग्रन्थेः शिरस उपरिकरणम् | ततः सावित्र्या वेदशिरसा त्रिरावृतेन अवगुण्ठनम् (मुखनेत्रशिरोवेष्टनम्) | एवं प्रच्छादितो ब्रह्मचारी सूर्योदयं यावत्तिष्ठति | रात्रौ ग्रामे वा गोष्ठे वा देवतायतने वाऽधः शयनम् | रात्रौ गृहि यदि स्थितिस्तदा व्युष्टायां(अर्ध)रात्रौ ग्रामाद्बहिर्गमनम् | ततोऽवगुण्ठनीय विसर्गः | ततो - *अदृेश्रमस्य, उदुत्यं, चित्रं देवानामुदितेऽर्के जपः* | ततो व्रतस्थाने माणवकमानीय शुक्रिय-व्रतस्य विसर्गः | आग्नेय-व्रतवत् सन्ध्योपासनाग्नि परिचरणम् | समंत्रं नूतन यज्ञोपवीतं धृत्वा | अग्निस्थापनान्ते बर्हिस्तरणान्तम् | उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वाऽग्निमुखो भूत्वा - *अग्ग्नेव्व्रतपते व्व्रतमचारिषं (शुक्रियं सांवत्सरिकं) तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्ज ऽ एवास्म्मिसोस्म्मि ||* इति मन्त्रेण व्रतविसर्गः | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | समुद्भवनामाग्निं सम्पूज्य | आग्नेय-व्रतविसर्गवत् आज्येन होमः | ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि* सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततस्ताम्रपात्रे उदकप्रक्षेपः- *द्यौःशान्तिरिति* शान्तिकरणम् | शान्तिपात्रमवगुण्ठनीयवस्त्रं च गुरवे दद्यात् | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति शुक्रिय-व्रतविसर्गः|
#अथौपनिषद्व्रत->
#शुक्रियव्रतवत् दण्ड प्रतिग्रहण पर्यन्तं कृत्वा | कुमारः उत्थाय हस्तेनोदकं गृहित्वा-- *अग्ग्ने व्व्रपते व्व्रतञ्चरिख्यामि (औपनिषदं सांवत्सरिकं) तच्छकेयन्तन्न्मेराद्ध्यताम् | इदमहमनृेतात्तसत्यमनपैमि ||* इति व्रतग्रहणम् | आचार्यः ब्रह्मोपवेशनादि विप्रभुक्त्यन्तं आग्नेय-व्रतादेशवत् | *औपनिषदे व्रते स्थितो (द्वयाह प्राजापत्या) इत्याद्यौपनिषदवेदविभागं संवत्सरं यावत्पठति | व्रतान्ते प्रायश्चित्तादि विचार्य व्रतलोपप्रायश्चित्तं कृत्वा पुनःव्रतधारणम् |
#विसर्गः- उत्तमेऽहनि निशामुखे अवगुण्ठनीय वस्त्रेणाच्छादनादि | उदितेऽर्के *अदृेश्रमस्य, | उदुत्यम् , चित्रं देवानामिति जपान्तं शुक्रियव्रवत् | ततो व्रतस्थाने माणवकमानीय व्रतविसर्गः -- तत्र पूर्ववत्सन्ध्योपासनमग्निपरिचरणम् || समंत्रं नूतनयज्ञोपवीतं धृत्वा | परिसमूहनादि बर्हिस्तरणान्तं कृत्वा | उत्थाय हस्ते जलमादाय अग्निमुखो भूत्वा - *अग्ग्नेव्व्रतपते व्व्रतमचारिषमौपनिषदं सांवत्सरिकं तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्ज ऽ एवास्म्मिसोस्म्मि ||* इति मन्त्रेण व्रतविसर्गः | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | समुद्भवनामाग्निं सम्पूज्य | आग्नेय-व्रतविसर्गवत् आज्येन होमः | ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि* सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः | ततस्ताम्रपात्रे उदकप्रक्षेपः- *द्यौःशान्तिरिति* शान्तिकरणम् | शान्तिपात्रमवगुण्ठनीयवस्त्रं च गुरवे दद्यात् | ततः *अप्स्वन्तरमृेतमप्सु भेखजं००||९/६||* दण्डस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐ वातो वा मनो वा००९/७||* मेखलाया अप्सु प्रक्षेपः | *वातर गुँ हा भव००९/८||* जीर्णयज्ञोपवीतस्याप्सु प्रक्षेपः | *ॐनमो व्वरुणायाभिष्ट्ठितो व्वरुणस्यपाशः || ८/२३|| इत्यर्धेन १- दधि २- घृत ३- शर्कराणां प्रत्येकं प्राशनम् || इति औपनिषद्-व्रतविसर्गः ||
#गोदानव्रतादेश-->
तत्रपूर्वकृत्य विप्रभुक्त्यन्तं - *व्रतग्रहणे -- (गोदानं सांवत्सरिकं)* इति मन्त्रे विशेषः | ब्रह्मचारी संवत्सरं केशश्मश्रूणि धृत्वा पूर्वोक्त नियमेन (सन्ध्योपासनमग्निपरिचणं भिक्षाचरणं च आग्नेय-व्रतवत् ) गुरुसमीपे व्रतं चरेत् | व्रतान्ते प्रायश्चितादि विचार्य व्रतलोप प्रायश्चितं कृत्वा पुनः व्रतधारणम् |
#व्रतविसर्गः- अस्मिन्व्रते अवगुण्ठन्यादिनामभावः - *(त्रिष्ववगुण्ठनं शुक्रियादिष्विति पार०गृ०सूत्रणात् )* || ततो व्रतस्थाने माणवकमानीय व्रतविसर्गः | तत्रैव सन्ध्योपासनादि अग्निपरिचणम् | समंत्रं नूतन यज्ञोपवीतं धृत्वा | परिसमूहनादि बर्हिस्तरणान्तम् | ततो व्रतविसर्गः- हस्ते जलमादाय अग्निमुखो भूत्वा - *अग्ग्नेव्व्रतपते व्व्रतमचारिखं (गोदानं सांवत्सरिकं) तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्ज ऽ एवास्म्मिसोस्म्मि ||* इति मन्त्रेण व्रतविसर्गः | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | समुद्भवनामाग्निं सम्पूज्य | आग्नेय-व्रतविसर्गवत् आज्येन होमः | ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि* सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः |*(गोदाने गोमिथुनं तस्माद्गोदानमिति तस्माद्गोदानमिति / पार०गृ०)* - आचार्याय गोमिथुनं(अनड्वाहं गां च) वा तन्निष्क्रयी-दक्षिणां दद्यात् || समाप्तानि व्रतानि ||
#व्रतविसर्गः- अस्मिन्व्रते अवगुण्ठन्यादिनामभावः - *(त्रिष्ववगुण्ठनं शुक्रियादिष्विति पार०गृ०सूत्रणात् )* || ततो व्रतस्थाने माणवकमानीय व्रतविसर्गः | तत्रैव सन्ध्योपासनादि अग्निपरिचणम् | समंत्रं नूतन यज्ञोपवीतं धृत्वा | परिसमूहनादि बर्हिस्तरणान्तम् | ततो व्रतविसर्गः- हस्ते जलमादाय अग्निमुखो भूत्वा - *अग्ग्नेव्व्रतपते व्व्रतमचारिखं (गोदानं सांवत्सरिकं) तदशकन्तन्न्मेराधीदमहँज्ज ऽ एवास्म्मिसोस्म्मि ||* इति मन्त्रेण व्रतविसर्गः | ब्रह्मासनादि आज्यभागौ | समुद्भवनामाग्निं सम्पूज्य | आग्नेय-व्रतविसर्गवत् आज्येन होमः | ततः संस्रवप्राशनादि ब्रह्मणे दक्षिणादानान्तम् | यथा -अग्निं परिसमुह्य- अग्नेसुश्रवादि समिदाधानान्तम् || अग्नेः पर्युक्षणम् | ततः *तनूपाऽअग्ने इत्यादि* सप्तभिर्मंत्रैः मुखविमर्शनादि अभिवादानान्तम् | ब्राह्मण भोजनसंकल्पः |*(गोदाने गोमिथुनं तस्माद्गोदानमिति तस्माद्गोदानमिति / पार०गृ०)* - आचार्याय गोमिथुनं(अनड्वाहं गां च) वा तन्निष्क्रयी-दक्षिणां दद्यात् || समाप्तानि व्रतानि ||
ॐस्वस्ति || पु ह शास्त्री. उमरेठ|| शेष पुनः
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें