कालातिक्रमप्रायश्चित्त पूर्वक सपुंसवनसीमन्तोन्नयनम्
#कालातिक्रमप्रायश्चित्त_पूर्वक #सपुंसवनसीमन्तोन्नयनम्~>
पत्न्या सह बहिः शालायां शुभासने प्राङ्गमुखोपविश्य "पत्नीके साथ घरकेबहार संस्कारमंडपमें पवित्र आसनपर बैठे." आचम्य प्राणानायम्य" आचमन एवं प्राणायाम करैं. शांतिपाठपठनान्ते गणाधिपं गुर्वादिन् च देवतान्नमस्कृत्य" सुमुखश्चेत्यादि पठित्वा" एतत्कर्मप्रधान देवता( पुंसवने- प्रजापतये नमः" सीमंते-धात्रे नमः" पूजाकी सामग्रीको जलसे पवित्र करैं." आयत उपकल्पित(पुंसवन")सीमंतोन्नयन देवतापूजोपहाराणां सर्वेषां पवित्रताऽस्तु" यदि समयसर विधानपूर्वक गर्भाधान पुंसवन संस्कार न किये हो तो..अनादिष्ट प्रायश्चित्त होम करैं. ममाऽअस्याभार्याया स्व स्व काले गर्भाधान पुंसवन संस्कारद्वय अकरण जनित दोष परिहारार्थं अनादिष्टप्रायश्चित्तं होष्ये.. पञ्चभूसंस्कार पूर्वकं अग्निं संस्थाप्य ब्रह्मासनं वर्ज्य आज्यमधिश्रित्य" स्रुवं प्रताप्य तस्य मूलमध्याग्राणि कुशैः शोधयित्वा जलेन प्रोक्ष्य" पुनः प्रताप्य कुशानामुपरि निदध्यात्" आज्योद्वास्य पवित्राभ्यां त्रिरोत्पूय" पाणिना जलमादाय ऐशानकोणादारभ्यैशानी पर्यन्तं अग्नेः पर्युक्ष्य" विट्नामाग्निं सम्पूज्य" स्रुवेण जुहुयात्> त्यागोच्चारण मात्रम्- (गर्भाधानादिष्टम्)->ॐभूःस्वाहा- इदं अग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा इदं सूर्याय न मम"ॐभूर्भुवः स्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम"(पुंसवन-अनादिष्टम्)->ॐभूःस्वाहा- इदं अग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा इदं सूर्याय न मम"ॐभूर्भुवः स्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम"
ॐ त्वन्नो अग्ने०स्वाहा- इदमग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐसत्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदमग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ अयाश्चाग्ने०स्वाहा- इदमग्नये अयसे च न मम" ॐ जे ते शतं व्वरुण० स्वाहा- इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्क्केभ्यश्च न मम" ॐ उदुत्तमं वरुण० स्वाहा- इदं वरुणायादित्यादितये च न मम" अनेन अनादिष्ट प्रायश्चित्त होमेन ममाऽस्या भार्याया गर्भाधान पुंसवन स्वकालातिक्रम दोष निवृत्ति रस्तु" कालातिक्रमदोष निवारण हेतु पूर्व न किये हुए गर्भाधान संस्कार "अर्धकृच्छव्रत" के प्रायश्चित हेतु २००० गायत्रीमंत्र जप करनेका संकल्प करैं. संकल्प:~ मम भार्याया गर्भाधान संस्कारस्य स्वकाले अकरण जनित प्रत्यवाय परिहारार्थं पादकृच्छ्र-व्रतात्मकं गायत्रीमंत्रजपं (करिष्ये) वा ब्राह्मण द्वारा आचरिष्ये. तेन कालातिक्रम दोष निवृत्तिरस्तु..
पुंसवन संस्कार अधिकारोस्तु" ॐ तद्विष्णोः परमं० देशकालौ संकीर्त्य- ममास्यां वध्वामुत्पत्यस्य बैजिक गार्भिक दोष परिहारार्थं पुंरूपता ज्ञानोदय प्रतिरोध परिहार द्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं पुंसवनं तथा च ममाऽस्या भार्याया तनु रुधिर प्रियालक्ष्मीभूत राक्षीगण दूर निरसन क्षम सकल सौभाग्य निदान भूत महालक्ष्मी समावेशनद्वारा प्रतिगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हण जनकातिशय द्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं सीमंतोन्नयन संस्कारं करिष्ये... तगङ्गत्वेन गणपतिपूजनं मातृकापूजनं वैश्वदेव संकल्पं आयुष्य मंत्रजपं नान्दीश्राद्धं आचार्यादि वरणं(अस्य पुंसवन सीमंत संस्कार निष्पतौ भवन्तोभ्यर्चिता मया|| सुप्रसनैः प्रकर्तव्यं संस्कारं विधिपूर्वकम्) च करिष्ये.. तानि कर्माणि कृत्वा" पुंसवन सविधि संस्कार नियत समयमें न करने का प्रायश्चित्त संकल्प- ममाऽस्या भार्याया स्वकाले पुंसवन संस्कार अकरण जनितदोष परिहारार्थं "अर्धकृच्छ्ररूपं" सहस्रद्वय गायत्री मंत्रजपं ब्राह्मण द्वारा आचरिष्ये" तेन पुंसवनसंस्कार अधिकारोस्तु" दिग्रक्षणं पञ्चगव्यकरणञ्च प्रोक्षणं" देवाऽयान्तु इत्यादि भूमिकुर्मानन्तवराहादिन् सम्पूज्य" पूर्वोक्त संकल्पानुसारेण पुंसवन संस्कारं करिष्ये… गणपतिं गंधाक्षतपुष्पैः सम्पूज्य" पुण्याह वाचनम् (पुंसवन संस्कार कर्मणि पुण्याहं इत्यादि००० प्रैषाः" कर्मांग देवता प्रजापतिः प्रीयताम्) स्थंडिले पञ्चभूसंस्कार पूर्वकं वह्निं संस्थाप्य. अग्निं ध्यात्वा देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये- समिद्वयं गृहित्वोत्थाय* अत्र प्रजापतिं इन्द्रं अग्निं सोमं एकैकयाज्याहुत्या" पुंसवन प्रधान प्रजापतिं स्थालीपाकेन एकाहुत्या" स्थालीपाकार्धेन अग्निंस्विष्टकृतं" अग्निं वायुं सूर्यं अग्निवरुणौ अग्निवरुणौ अग्निमयसं वरुणं सवितारं विष्णुं विश्वान्देवान् मरुतः स्वर्क्कान् वरुणं आदित्यमदितीं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चितमाज्येन एकैकयाहुत्या पुंसवन संस्कार होमे यक्ष्ये..... समिद्वयं अग्नौप्राश्य" ब्रह्मासनादि आज्यभागान्तं समाप्य " इदं सम्पादितं आज्यं चरुद्रव्यं च अन्वाधानोक्तादेवताभ्यश्च न मम" शोभननामाग्निं सम्पूज्य"
स्थालीपाकेन- ॐ प्रजापते नत्वदेता० इदं प्रजापतये न मम" स्थालीपाकार्धेन अग्निंस्विष्टकृतं " नवाहुतयः" संस्रव प्राशनं" ब्रह्मणे पूर्णपात्रदानम्" पवित्राभ्यां मार्जनम्" पश्चिमे प्रणीता विमोकः" रात्रौ दुर्वांकुरान् वटशृंगा(वटवृक्षकी कूंपण),अश्वगंधामूलं, श्वेतबृहतीमूलं( सफेद पुष्पवाली भोंयरींगणी) वा शिशिरेण जलेन पिष्ट्वा वस्त्रगालितं तदुदकं गर्भिणीदक्षिण नासिकायां आसिञ्चति भर्ता"(गर्भिणीको दायाँ श्वास चालु करवाने के लिए कुछ समय वामकुक्षी करवाकर" किसी भी वनस्पतिको पीसकर वस्त्रसे छानकर कुछ बूंदे गर्भिणीके दायें नाकमें मन्त्रसे डालें" गर्भिणीको यह औषध नासिका द्वारा श्वास द्वारा उदराभिगामी करना हैं.)
हिरण्ण्यगर्ब्भ इत्यस्य और्णवाभ ऋषिः अनुष्टुप् छंदः इन्द्रो देवता अद्भ्य इत्यस्य उत्तरनारायण ऋषिः त्रिष्टुप् छंदः आदित्यो देवता गर्भिण्या नासापुटे औषधिमासेचने विनियोगः~ ॐ हिरण्ण्यगर्ब्भः० ॐअद्भ्यः सम्भ्रेतः०" कूर्मपितं चोपस्थे कृत्वा गर्भमभिमन्त्रयते(औषधी गर्भिणीके उदरपर लगाकर पानीभरा हुआ काँस्यपात्र उदरको स्पर्श करायें.) ॐसुपर्ण्णोसि गरुत्क्माँ० कृतस्य कर्मणः सांगता सिद्ध्यर्थं स्मृत्युक्तान् दशसंख्याकान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये" कृतस्य विधेः पुंसवन संस्कारं परिपूर्णताऽस्तु" कर्मांगदेवता प्रीयताम्"
#संकल्पाङ्गतया_सीमंतोन्नयनं_करिष्ये. लाभोपचारैः गणपतिं सम्पूज्य" पुण्याह वाचनम्" कर्मांग देवता धाता प्रीयताम्"
पञ्चभूसंस्कारपूर्वकं अग्निं संस्थाप्य" अन्वाधानम्- अत्र प्रजापतिं इन्द्रं अग्निं सोमं एकैकयाज्याहुत्या"प्रजापतिं स्थालीपाकेन एकाहुत्या" शेष स्थालीपाकेन अग्निं स्विष्टकृतं" अग्निं वायुं सूर्यं अग्निवरुणौ अग्निवरुणौ अग्निमयसं वरुणं सवितारं विष्णुं विश्वान्देवान् मरुतः स्नर्क्कान् वरुणं आदित्यमदितिं चैताः प्रायश्चित्ताज्येन एकैकयाहुत्या सीमंतोन्नयन होमे अहं यक्ष्ये" समिधां अग्नौ अवधाय" ब्रह्मासनादि कुशकण्डिकायां पात्रासादनकाले स्रुवनिधानान्ते तण्डुल तिल मुद्गानां पृथक् पृथक् आसादनम्" काष्ठमय मृदुपीठं,युग्मन्यौदुम्बरफलान्य पक्वास्तबकनिबद्धानि(दो गुनी संख्यामें बनाई हुई औदुंबर फलकी वेणी) त्रयोदश परिमाणकास्त्रयो दर्भपिञ्जुलाः(१३/१३ कुशोंके तीन दर्भकीझुडीयाँ) त्र्येणी शलली( शाहुडी=सरोहीके पंख तीन) वीरतर शंकु( पीपलके काष्ठसे निर्मित ३ अंगुलव्यास ८अंगुल दीर्घ तथा आधे अंगुल शंकुकी टोच" वाला वीरतर शंकु)त्राकम्"(लकडेकी तकली) पूर्णपात्रम्(४०मुष्ठी तंडुल भरा हुआ पात्र) ब्रह्माको देने योग्य दक्षिणा" पवित्रकरणादि आज्यभागान्तं कुशकण्डिकां समाप्य" सीमन्तहोमः संस्कारश्च* मंगलनामाग्निं सम्पूज्य" स्रुवेण चरुं अभिधार्य स्रुवेण चरुं जुहुयात्- मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" चरोर्धेन ॐअग्नये स्विष्टकृते स्वाहा- इदमग्नये स्विष्टकृते न मम" प्रायश्चिताहुतयः आज्येन ॐभूः स्वाहा- इदमग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम" ॐ त्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ सत्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ अयाश्चाग्ने० स्वाहा- इदमग्नये अयसे च न मम" ॐ जे ते शतं० स्वाहा- इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्क्केभ्यश्च न मम" ॐ उदुत्तमं वरुण०स्वाहा- इदं वरुणायादित्यादितये च न मम" मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" संस्रव प्राशनम्" पवित्राभ्यां मार्जनम्" प्रणितोदकेन संकल्पः ब्रह्मन् इदं पूर्णपात्रं(४०मुष्टि तंडुल पूर्णपात्रम्)सदक्षिणाकं तुभ्यमहं सम्प्रददे न मम" ॐस्वस्ति|| ॐद्यौस्त्वा ददातु पृेथिवीस्त्वा प्रतिगृह्णातु|| प्रणिता विमोकः तज्जलेन मार्जनम्- ॐआपः शिवाः शिवतमाः० अग्निं सम्पूज्य भस्मग्रहणम्" काष्ठपीठोपरी प्राङ्गमुखीं पत्नीं उपविश्य"(यदि सीमंतसे पहले गर्भका प्रसव हुआ हो तो उस बालकको गोदमें रखकर पत्नीको संस्कार करैं."सीमंततः पूर्वे प्रसवं तदा स्वांके पत्नीः प्रसवजात शिशुं नित्वा सीमन्तं उन्नयेत्") दो औदंबर फल को तकलीमें बाँधकर ,सिरोहीके तीनपंखके मूलभाग.कुशाग्र तीन दर्भकी झुडी.विरतर शुंकुके अग्रभाग तरफ सबको एककरके. पत्नीकी दोभागी माँगसे मूर्धा तक इन सबको ३ बार फिराकर सिमंतोन्नयन करैं. ॐभूर्विनयामि(१)
ॐभुवर्विनयामि(२)
ॐस्वर्विनयामि(३)
पाँच औदुंबर फलसे बनी हुई वेणी पत्नीके मूर्धामें मंत्रसे बाँधे.(भावार्थ यह हैं कि यह औदुंबर के वृक्षपर बहोत फल आतें हैं वैसे हे पत्नी तूं अनेकपुत्रको प्राप्त कर")मंत्रः- ॐअय मूर्जावतो वृक्षऽऊर्जीव फलिनी भव" ततो भर्ता (पति) वीणागाथिनौ वीणावादन सहित( दो सामवेदीको)" राजनं संगायेताम्" (कहैं.) प्रैषमाह. तब सामवेदी सोमगान करैं. ॐ सोमऽएवनो राजेमा मानुषीः प्रजाः|| अविमुक्तचक्रऽआसीरंस्तीरे तुभ्यं गंगा" ( वीणावादन और सामगान गर्भिणी और गर्भको आनंद प्रद रहैं. ऐसे प्रयोजनसे हैं.)
स्मृत्युक्तान् दश संख्यान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये कर्मांग देवता प्रीयताम्"(संकल्पके दश ब्राह्मण को सीमंत ब्रह्मभोजनका दोष नहीं.) कृतस्य विधेः सीमंतोन्नयन संस्कार परिपूर्णतास्तु" मातृगणं विसृज्य"
वर्तमानमें सिर्फ " गोद भराई" रीवाज होता हैं. वैदिक सीमंत नहीं.इस लिए वैदिक संस्कारको ही महत्व दिया जायें.
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री.उमरेठ.
===========#केवल_सीमन्तोन्नयन========
षोडश संस्काराः खंड५२~सीमन्तम्* यह संस्कार यदि सविधिसे गर्भाधान और पुंसवन संस्कार हो गया हो तब करैं." पत्न्या सह बहिः शालायां शुभासने प्राङ्गमुखोपविश्य " पत्नीके साथ घरकेबहार संस्कारमंडपमें पवित्र आसनपर बैठे." आचम्य प्राणानायम्य" आचमन एवं प्राणायाम करैं. शांतिपाठपठनान्ते गणाधिपं गुर्वादिन् च देवतान्नमस्कृत्य" सुमुखश्चेत्यादि पठित्वा" एतत्कर्मप्रधान देवता धात्रे नमः" पूजाकी सामग्रीको जलसे पवित्र करैं." आयत उपकल्पित सीमंतोन्नयन देवतापूजोपहाराणां सर्वेषां पवित्रतास्तु" ॐ तद्विष्णोः परमं० देशकालौ संकीर्त्य- ममाऽस्या भार्याया तनु रुधिर प्रियालक्ष्मीभूत राक्षीगण दूर निरसन क्षम सकल सौभाग्य निदान भूत महालक्ष्मी समावेशनद्वारा प्रतिगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हण जनकातिशय द्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं सीमंतोन्नयन संस्कारं करिष्ये... तगङ्गत्वेन गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं(कर्मांगदेवता धाता प्रीयताम्)मातृकापूजनं वैश्वदेव संकल्पं आयुष्य मंत्रजपं नान्दीश्राद्धं आचार्यादि वरणं(अस्य सीमंत संस्कार निष्पतौ भवन्तोभ्यर्चिता मया|| सुप्रसनैः प्रकर्तव्यं संस्कारं विधिपूर्वकम्) च करिष्ये.. तानि कर्माणि कृत्वा" दिग्रक्षणं पञ्चगव्यकरणञ्च प्रोक्षणं" देवाऽयान्तु इत्यादि भूमिकुर्मानन्तवराहादिन् सम्पूज्य"पञ्चभूसंस्कारपूर्वकं अग्निं संस्थाप्य" ब्रह्मासनादि कुशकण्डिकायां पात्रासादनकाले स्रुवनिधानान्ते तण्डुल तिल मुद्गानां पृथक् पृथक् आसादनम्" काष्ठमय मृदुपीठं,युग्मन्यौदुम्बरफलान्य पक्वास्तबकनिबद्धानि(दो गुनी संख्यामें बनाई हुई औदुंबर फलकी वेणी) त्रयोदश परिमाणकास्त्रयो दर्भपिञ्जुलाः(१३/१३ कुशोंके तीन दर्भकीझुडीयाँ) त्र्येणी शलली( शाहुडी=सरोहीके पंख तीन) वीरतर शंकु( पीपलके काष्ठसे निर्मित ३ अंगुलव्यास ८अंगुल दीर्घ तथा आधे अंगुल शंकुकी टोच" वाला वीरतर शंकु)त्राकम्"(लकडेकी तकली) पूर्णपात्रम्(४०मुष्ठी तंडुल भरा हुआ पात्र) ब्रह्माको देने योग्य दक्षिणा" पवित्रकरणादि आज्यभागान्तं कुशकण्डिकां समाप्य" चरोःश्रपणकाले तण्डुल तिल मुद्गानां प्रणितोदकेन च शुद्धांभसा त्रिर्त्रिर्वारं पृथक प्रक्षाल्य प्रक्षालित तिलादिनां चरुपात्रेऽकीकृत्य उदकं पुरयित्वा अग्नेर्मध्ये अधिश्रयणम्.
सीमन्तहोमः संस्कारश्च* मंगलनामाग्निं सम्पूज्य" स्रुवेण चरुं अभिधार्य स्रुवेण चरुं जुहुयात्- मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" चरोर्धेन ॐअग्नये स्विष्टकृते स्वाहा- इदमग्नये स्विष्टकृते न मम" प्रायश्चिताहुतयः आज्येन ॐभूः स्वाहा- इदमग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम" ॐ त्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ सत्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ अयाश्चाग्ने० स्वाहा- इदमग्नये अयसे च न मम" ॐ जे ते शतं० स्वाहा- इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्क्केभ्यश्च न मम" ॐ उदुत्तमं वरुण०स्वाहा- इदं वरुणायादित्यादितये च न मम" मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" संस्रव प्राशनम्" पवित्राभ्यां मार्जनम्" प्रणितोदकेन संकल्पः ब्रह्मन् इदं पूर्णपात्रं(४०मुष्टि तंडुल पूर्णपात्रम्)सदक्षिणाकं तुभ्यमहं सम्प्रददे न मम" ॐस्वस्ति|| ॐद्यौस्त्वा ददातु पृेथिवीस्त्वा प्रतिगृह्णातु|| प्रणिता विमोकः तज्जलेन मार्जनम्- ॐआपः शिवाः शिवतमाः० अग्निं सम्पूज्य भस्मग्रहणम्" काष्ठपीठोपरी प्राङ्गमुखीं पत्नीं उपविश्य"(यदि सीमंतसे पहले गर्भका प्रसव हुआ हो तो उस बालकको गोदमें रखकर पत्नीको संस्कार करैं."सीमंततः पूर्वे प्रसवं तदा स्वांके पत्नीः प्रसवजातशिशुं नित्वा सीमन्तं उन्नयेत्") दो औदंबर फल को तकलीमें बाँधकर ,सिरोहीके तीनपंखके मूलभाग.कुशाग्र तीन दर्भकी झुडी.विरतर शुंकुके अग्रभाग तरफ सबको एककरके. पत्नीकी दोभागी माँगसे मूर्धा तक इन सबको ३ बार फिराकर सिमंतोन्नयन करैं. ॐभूर्विनयामि(१)
ॐभुवर्विनयामि(२)
ॐस्वर्विनयामि(३)
पाँच औदुंबर फलसे बनी हुई वेणी पत्नीके मूर्धामें मंत्रसे बाँधे.(भावार्थ यह हैं कि यह औदुंबर के वृक्षपर बहोत फल आतें हैं वैसे हे पत्नी तूं अनेकपुत्रको प्राप्त कर")मंत्रः- ॐअय मूर्जावतो वृक्षऽऊर्जीव फलिनी भव" ततो भर्ता (पति) वीणागाथिनौ वीणावादन सहित( दो सामवेदीको)" राजानं संगायेताम्" (कहैं.) प्रैषमाह. तब सामवेदी सोमगान करैं. ॐ सोमऽएवनो राजेमा मानुषीः प्रजाः|| अविमुक्तचक्रऽआसीरंस्तीरे तुभ्यं गंगा" ( वीणावादन और सामगान गर्भिणी और गर्भको आनंद प्रद रहैं. ऐसे प्रयोजनसे हैं.)
स्मृत्युक्तान् दश संख्यान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये कर्मांग देवता प्रीयताम्"(संकल्पके दश ब्राह्मण को सीमंत ब्रह्मभोजनका दोष नहीं.) कृतस्य विधेः सीमंतोन्नयन संस्कार परिपूर्णतास्तु" मातृगणं विसृज्य"
वर्तमानमें सिर्फ " गोद भराई" रीवाज होता हैं. वैदिक सीमंत नहीं.इस लिए वैदिक संस्कारको ही महत्व दिया जायें.
पत्न्या सह बहिः शालायां शुभासने प्राङ्गमुखोपविश्य "पत्नीके साथ घरकेबहार संस्कारमंडपमें पवित्र आसनपर बैठे." आचम्य प्राणानायम्य" आचमन एवं प्राणायाम करैं. शांतिपाठपठनान्ते गणाधिपं गुर्वादिन् च देवतान्नमस्कृत्य" सुमुखश्चेत्यादि पठित्वा" एतत्कर्मप्रधान देवता( पुंसवने- प्रजापतये नमः" सीमंते-धात्रे नमः" पूजाकी सामग्रीको जलसे पवित्र करैं." आयत उपकल्पित(पुंसवन")सीमंतोन्नयन देवतापूजोपहाराणां सर्वेषां पवित्रताऽस्तु" यदि समयसर विधानपूर्वक गर्भाधान पुंसवन संस्कार न किये हो तो..अनादिष्ट प्रायश्चित्त होम करैं. ममाऽअस्याभार्याया स्व स्व काले गर्भाधान पुंसवन संस्कारद्वय अकरण जनित दोष परिहारार्थं अनादिष्टप्रायश्चित्तं होष्ये.. पञ्चभूसंस्कार पूर्वकं अग्निं संस्थाप्य ब्रह्मासनं वर्ज्य आज्यमधिश्रित्य" स्रुवं प्रताप्य तस्य मूलमध्याग्राणि कुशैः शोधयित्वा जलेन प्रोक्ष्य" पुनः प्रताप्य कुशानामुपरि निदध्यात्" आज्योद्वास्य पवित्राभ्यां त्रिरोत्पूय" पाणिना जलमादाय ऐशानकोणादारभ्यैशानी पर्यन्तं अग्नेः पर्युक्ष्य" विट्नामाग्निं सम्पूज्य" स्रुवेण जुहुयात्> त्यागोच्चारण मात्रम्- (गर्भाधानादिष्टम्)->ॐभूःस्वाहा- इदं अग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा इदं सूर्याय न मम"ॐभूर्भुवः स्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम"(पुंसवन-अनादिष्टम्)->ॐभूःस्वाहा- इदं अग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा इदं सूर्याय न मम"ॐभूर्भुवः स्वः स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम"
ॐ त्वन्नो अग्ने०स्वाहा- इदमग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐसत्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदमग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ अयाश्चाग्ने०स्वाहा- इदमग्नये अयसे च न मम" ॐ जे ते शतं व्वरुण० स्वाहा- इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्क्केभ्यश्च न मम" ॐ उदुत्तमं वरुण० स्वाहा- इदं वरुणायादित्यादितये च न मम" अनेन अनादिष्ट प्रायश्चित्त होमेन ममाऽस्या भार्याया गर्भाधान पुंसवन स्वकालातिक्रम दोष निवृत्ति रस्तु" कालातिक्रमदोष निवारण हेतु पूर्व न किये हुए गर्भाधान संस्कार "अर्धकृच्छव्रत" के प्रायश्चित हेतु २००० गायत्रीमंत्र जप करनेका संकल्प करैं. संकल्प:~ मम भार्याया गर्भाधान संस्कारस्य स्वकाले अकरण जनित प्रत्यवाय परिहारार्थं पादकृच्छ्र-व्रतात्मकं गायत्रीमंत्रजपं (करिष्ये) वा ब्राह्मण द्वारा आचरिष्ये. तेन कालातिक्रम दोष निवृत्तिरस्तु..
पुंसवन संस्कार अधिकारोस्तु" ॐ तद्विष्णोः परमं० देशकालौ संकीर्त्य- ममास्यां वध्वामुत्पत्यस्य बैजिक गार्भिक दोष परिहारार्थं पुंरूपता ज्ञानोदय प्रतिरोध परिहार द्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं पुंसवनं तथा च ममाऽस्या भार्याया तनु रुधिर प्रियालक्ष्मीभूत राक्षीगण दूर निरसन क्षम सकल सौभाग्य निदान भूत महालक्ष्मी समावेशनद्वारा प्रतिगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हण जनकातिशय द्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं सीमंतोन्नयन संस्कारं करिष्ये... तगङ्गत्वेन गणपतिपूजनं मातृकापूजनं वैश्वदेव संकल्पं आयुष्य मंत्रजपं नान्दीश्राद्धं आचार्यादि वरणं(अस्य पुंसवन सीमंत संस्कार निष्पतौ भवन्तोभ्यर्चिता मया|| सुप्रसनैः प्रकर्तव्यं संस्कारं विधिपूर्वकम्) च करिष्ये.. तानि कर्माणि कृत्वा" पुंसवन सविधि संस्कार नियत समयमें न करने का प्रायश्चित्त संकल्प- ममाऽस्या भार्याया स्वकाले पुंसवन संस्कार अकरण जनितदोष परिहारार्थं "अर्धकृच्छ्ररूपं" सहस्रद्वय गायत्री मंत्रजपं ब्राह्मण द्वारा आचरिष्ये" तेन पुंसवनसंस्कार अधिकारोस्तु" दिग्रक्षणं पञ्चगव्यकरणञ्च प्रोक्षणं" देवाऽयान्तु इत्यादि भूमिकुर्मानन्तवराहादिन् सम्पूज्य" पूर्वोक्त संकल्पानुसारेण पुंसवन संस्कारं करिष्ये… गणपतिं गंधाक्षतपुष्पैः सम्पूज्य" पुण्याह वाचनम् (पुंसवन संस्कार कर्मणि पुण्याहं इत्यादि००० प्रैषाः" कर्मांग देवता प्रजापतिः प्रीयताम्) स्थंडिले पञ्चभूसंस्कार पूर्वकं वह्निं संस्थाप्य. अग्निं ध्यात्वा देवता परिग्रहार्थं अन्वाधानं करिष्ये- समिद्वयं गृहित्वोत्थाय* अत्र प्रजापतिं इन्द्रं अग्निं सोमं एकैकयाज्याहुत्या" पुंसवन प्रधान प्रजापतिं स्थालीपाकेन एकाहुत्या" स्थालीपाकार्धेन अग्निंस्विष्टकृतं" अग्निं वायुं सूर्यं अग्निवरुणौ अग्निवरुणौ अग्निमयसं वरुणं सवितारं विष्णुं विश्वान्देवान् मरुतः स्वर्क्कान् वरुणं आदित्यमदितीं प्रजापतिं चैताः प्रायश्चितमाज्येन एकैकयाहुत्या पुंसवन संस्कार होमे यक्ष्ये..... समिद्वयं अग्नौप्राश्य" ब्रह्मासनादि आज्यभागान्तं समाप्य " इदं सम्पादितं आज्यं चरुद्रव्यं च अन्वाधानोक्तादेवताभ्यश्च न मम" शोभननामाग्निं सम्पूज्य"
स्थालीपाकेन- ॐ प्रजापते नत्वदेता० इदं प्रजापतये न मम" स्थालीपाकार्धेन अग्निंस्विष्टकृतं " नवाहुतयः" संस्रव प्राशनं" ब्रह्मणे पूर्णपात्रदानम्" पवित्राभ्यां मार्जनम्" पश्चिमे प्रणीता विमोकः" रात्रौ दुर्वांकुरान् वटशृंगा(वटवृक्षकी कूंपण),अश्वगंधामूलं, श्वेतबृहतीमूलं( सफेद पुष्पवाली भोंयरींगणी) वा शिशिरेण जलेन पिष्ट्वा वस्त्रगालितं तदुदकं गर्भिणीदक्षिण नासिकायां आसिञ्चति भर्ता"(गर्भिणीको दायाँ श्वास चालु करवाने के लिए कुछ समय वामकुक्षी करवाकर" किसी भी वनस्पतिको पीसकर वस्त्रसे छानकर कुछ बूंदे गर्भिणीके दायें नाकमें मन्त्रसे डालें" गर्भिणीको यह औषध नासिका द्वारा श्वास द्वारा उदराभिगामी करना हैं.)
हिरण्ण्यगर्ब्भ इत्यस्य और्णवाभ ऋषिः अनुष्टुप् छंदः इन्द्रो देवता अद्भ्य इत्यस्य उत्तरनारायण ऋषिः त्रिष्टुप् छंदः आदित्यो देवता गर्भिण्या नासापुटे औषधिमासेचने विनियोगः~ ॐ हिरण्ण्यगर्ब्भः० ॐअद्भ्यः सम्भ्रेतः०" कूर्मपितं चोपस्थे कृत्वा गर्भमभिमन्त्रयते(औषधी गर्भिणीके उदरपर लगाकर पानीभरा हुआ काँस्यपात्र उदरको स्पर्श करायें.) ॐसुपर्ण्णोसि गरुत्क्माँ० कृतस्य कर्मणः सांगता सिद्ध्यर्थं स्मृत्युक्तान् दशसंख्याकान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये" कृतस्य विधेः पुंसवन संस्कारं परिपूर्णताऽस्तु" कर्मांगदेवता प्रीयताम्"
#संकल्पाङ्गतया_सीमंतोन्नयनं_करिष्ये. लाभोपचारैः गणपतिं सम्पूज्य" पुण्याह वाचनम्" कर्मांग देवता धाता प्रीयताम्"
पञ्चभूसंस्कारपूर्वकं अग्निं संस्थाप्य" अन्वाधानम्- अत्र प्रजापतिं इन्द्रं अग्निं सोमं एकैकयाज्याहुत्या"प्रजापतिं स्थालीपाकेन एकाहुत्या" शेष स्थालीपाकेन अग्निं स्विष्टकृतं" अग्निं वायुं सूर्यं अग्निवरुणौ अग्निवरुणौ अग्निमयसं वरुणं सवितारं विष्णुं विश्वान्देवान् मरुतः स्नर्क्कान् वरुणं आदित्यमदितिं चैताः प्रायश्चित्ताज्येन एकैकयाहुत्या सीमंतोन्नयन होमे अहं यक्ष्ये" समिधां अग्नौ अवधाय" ब्रह्मासनादि कुशकण्डिकायां पात्रासादनकाले स्रुवनिधानान्ते तण्डुल तिल मुद्गानां पृथक् पृथक् आसादनम्" काष्ठमय मृदुपीठं,युग्मन्यौदुम्बरफलान्य पक्वास्तबकनिबद्धानि(दो गुनी संख्यामें बनाई हुई औदुंबर फलकी वेणी) त्रयोदश परिमाणकास्त्रयो दर्भपिञ्जुलाः(१३/१३ कुशोंके तीन दर्भकीझुडीयाँ) त्र्येणी शलली( शाहुडी=सरोहीके पंख तीन) वीरतर शंकु( पीपलके काष्ठसे निर्मित ३ अंगुलव्यास ८अंगुल दीर्घ तथा आधे अंगुल शंकुकी टोच" वाला वीरतर शंकु)त्राकम्"(लकडेकी तकली) पूर्णपात्रम्(४०मुष्ठी तंडुल भरा हुआ पात्र) ब्रह्माको देने योग्य दक्षिणा" पवित्रकरणादि आज्यभागान्तं कुशकण्डिकां समाप्य" सीमन्तहोमः संस्कारश्च* मंगलनामाग्निं सम्पूज्य" स्रुवेण चरुं अभिधार्य स्रुवेण चरुं जुहुयात्- मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" चरोर्धेन ॐअग्नये स्विष्टकृते स्वाहा- इदमग्नये स्विष्टकृते न मम" प्रायश्चिताहुतयः आज्येन ॐभूः स्वाहा- इदमग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम" ॐ त्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ सत्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ अयाश्चाग्ने० स्वाहा- इदमग्नये अयसे च न मम" ॐ जे ते शतं० स्वाहा- इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्क्केभ्यश्च न मम" ॐ उदुत्तमं वरुण०स्वाहा- इदं वरुणायादित्यादितये च न मम" मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" संस्रव प्राशनम्" पवित्राभ्यां मार्जनम्" प्रणितोदकेन संकल्पः ब्रह्मन् इदं पूर्णपात्रं(४०मुष्टि तंडुल पूर्णपात्रम्)सदक्षिणाकं तुभ्यमहं सम्प्रददे न मम" ॐस्वस्ति|| ॐद्यौस्त्वा ददातु पृेथिवीस्त्वा प्रतिगृह्णातु|| प्रणिता विमोकः तज्जलेन मार्जनम्- ॐआपः शिवाः शिवतमाः० अग्निं सम्पूज्य भस्मग्रहणम्" काष्ठपीठोपरी प्राङ्गमुखीं पत्नीं उपविश्य"(यदि सीमंतसे पहले गर्भका प्रसव हुआ हो तो उस बालकको गोदमें रखकर पत्नीको संस्कार करैं."सीमंततः पूर्वे प्रसवं तदा स्वांके पत्नीः प्रसवजात शिशुं नित्वा सीमन्तं उन्नयेत्") दो औदंबर फल को तकलीमें बाँधकर ,सिरोहीके तीनपंखके मूलभाग.कुशाग्र तीन दर्भकी झुडी.विरतर शुंकुके अग्रभाग तरफ सबको एककरके. पत्नीकी दोभागी माँगसे मूर्धा तक इन सबको ३ बार फिराकर सिमंतोन्नयन करैं. ॐभूर्विनयामि(१)
ॐभुवर्विनयामि(२)
ॐस्वर्विनयामि(३)
पाँच औदुंबर फलसे बनी हुई वेणी पत्नीके मूर्धामें मंत्रसे बाँधे.(भावार्थ यह हैं कि यह औदुंबर के वृक्षपर बहोत फल आतें हैं वैसे हे पत्नी तूं अनेकपुत्रको प्राप्त कर")मंत्रः- ॐअय मूर्जावतो वृक्षऽऊर्जीव फलिनी भव" ततो भर्ता (पति) वीणागाथिनौ वीणावादन सहित( दो सामवेदीको)" राजनं संगायेताम्" (कहैं.) प्रैषमाह. तब सामवेदी सोमगान करैं. ॐ सोमऽएवनो राजेमा मानुषीः प्रजाः|| अविमुक्तचक्रऽआसीरंस्तीरे तुभ्यं गंगा" ( वीणावादन और सामगान गर्भिणी और गर्भको आनंद प्रद रहैं. ऐसे प्रयोजनसे हैं.)
स्मृत्युक्तान् दश संख्यान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये कर्मांग देवता प्रीयताम्"(संकल्पके दश ब्राह्मण को सीमंत ब्रह्मभोजनका दोष नहीं.) कृतस्य विधेः सीमंतोन्नयन संस्कार परिपूर्णतास्तु" मातृगणं विसृज्य"
वर्तमानमें सिर्फ " गोद भराई" रीवाज होता हैं. वैदिक सीमंत नहीं.इस लिए वैदिक संस्कारको ही महत्व दिया जायें.
ॐस्वस्ति|| पु ह शास्त्री.उमरेठ.
===========#केवल_सीमन्तोन्नयन========
षोडश संस्काराः खंड५२~सीमन्तम्* यह संस्कार यदि सविधिसे गर्भाधान और पुंसवन संस्कार हो गया हो तब करैं." पत्न्या सह बहिः शालायां शुभासने प्राङ्गमुखोपविश्य " पत्नीके साथ घरकेबहार संस्कारमंडपमें पवित्र आसनपर बैठे." आचम्य प्राणानायम्य" आचमन एवं प्राणायाम करैं. शांतिपाठपठनान्ते गणाधिपं गुर्वादिन् च देवतान्नमस्कृत्य" सुमुखश्चेत्यादि पठित्वा" एतत्कर्मप्रधान देवता धात्रे नमः" पूजाकी सामग्रीको जलसे पवित्र करैं." आयत उपकल्पित सीमंतोन्नयन देवतापूजोपहाराणां सर्वेषां पवित्रतास्तु" ॐ तद्विष्णोः परमं० देशकालौ संकीर्त्य- ममाऽस्या भार्याया तनु रुधिर प्रियालक्ष्मीभूत राक्षीगण दूर निरसन क्षम सकल सौभाग्य निदान भूत महालक्ष्मी समावेशनद्वारा प्रतिगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हण जनकातिशय द्वारा श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं सीमंतोन्नयन संस्कारं करिष्ये... तगङ्गत्वेन गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं(कर्मांगदेवता धाता प्रीयताम्)मातृकापूजनं वैश्वदेव संकल्पं आयुष्य मंत्रजपं नान्दीश्राद्धं आचार्यादि वरणं(अस्य सीमंत संस्कार निष्पतौ भवन्तोभ्यर्चिता मया|| सुप्रसनैः प्रकर्तव्यं संस्कारं विधिपूर्वकम्) च करिष्ये.. तानि कर्माणि कृत्वा" दिग्रक्षणं पञ्चगव्यकरणञ्च प्रोक्षणं" देवाऽयान्तु इत्यादि भूमिकुर्मानन्तवराहादिन् सम्पूज्य"पञ्चभूसंस्कारपूर्वकं अग्निं संस्थाप्य" ब्रह्मासनादि कुशकण्डिकायां पात्रासादनकाले स्रुवनिधानान्ते तण्डुल तिल मुद्गानां पृथक् पृथक् आसादनम्" काष्ठमय मृदुपीठं,युग्मन्यौदुम्बरफलान्य पक्वास्तबकनिबद्धानि(दो गुनी संख्यामें बनाई हुई औदुंबर फलकी वेणी) त्रयोदश परिमाणकास्त्रयो दर्भपिञ्जुलाः(१३/१३ कुशोंके तीन दर्भकीझुडीयाँ) त्र्येणी शलली( शाहुडी=सरोहीके पंख तीन) वीरतर शंकु( पीपलके काष्ठसे निर्मित ३ अंगुलव्यास ८अंगुल दीर्घ तथा आधे अंगुल शंकुकी टोच" वाला वीरतर शंकु)त्राकम्"(लकडेकी तकली) पूर्णपात्रम्(४०मुष्ठी तंडुल भरा हुआ पात्र) ब्रह्माको देने योग्य दक्षिणा" पवित्रकरणादि आज्यभागान्तं कुशकण्डिकां समाप्य" चरोःश्रपणकाले तण्डुल तिल मुद्गानां प्रणितोदकेन च शुद्धांभसा त्रिर्त्रिर्वारं पृथक प्रक्षाल्य प्रक्षालित तिलादिनां चरुपात्रेऽकीकृत्य उदकं पुरयित्वा अग्नेर्मध्ये अधिश्रयणम्.
सीमन्तहोमः संस्कारश्च* मंगलनामाग्निं सम्पूज्य" स्रुवेण चरुं अभिधार्य स्रुवेण चरुं जुहुयात्- मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" चरोर्धेन ॐअग्नये स्विष्टकृते स्वाहा- इदमग्नये स्विष्टकृते न मम" प्रायश्चिताहुतयः आज्येन ॐभूः स्वाहा- इदमग्नये न मम" ॐभुवः स्वाहा- इदं वायवे न मम" ॐस्वः स्वाहा- इदं सूर्याय न मम" ॐ त्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ सत्वन्नोऽअग्ने०स्वाहा- इदं अग्निवरुणाभ्यां न मम" ॐ अयाश्चाग्ने० स्वाहा- इदमग्नये अयसे च न मम" ॐ जे ते शतं० स्वाहा- इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्क्केभ्यश्च न मम" ॐ उदुत्तमं वरुण०स्वाहा- इदं वरुणायादित्यादितये च न मम" मनसा ॐ प्रजापतये स्वाहा- इदं प्रजापतये न मम" संस्रव प्राशनम्" पवित्राभ्यां मार्जनम्" प्रणितोदकेन संकल्पः ब्रह्मन् इदं पूर्णपात्रं(४०मुष्टि तंडुल पूर्णपात्रम्)सदक्षिणाकं तुभ्यमहं सम्प्रददे न मम" ॐस्वस्ति|| ॐद्यौस्त्वा ददातु पृेथिवीस्त्वा प्रतिगृह्णातु|| प्रणिता विमोकः तज्जलेन मार्जनम्- ॐआपः शिवाः शिवतमाः० अग्निं सम्पूज्य भस्मग्रहणम्" काष्ठपीठोपरी प्राङ्गमुखीं पत्नीं उपविश्य"(यदि सीमंतसे पहले गर्भका प्रसव हुआ हो तो उस बालकको गोदमें रखकर पत्नीको संस्कार करैं."सीमंततः पूर्वे प्रसवं तदा स्वांके पत्नीः प्रसवजातशिशुं नित्वा सीमन्तं उन्नयेत्") दो औदंबर फल को तकलीमें बाँधकर ,सिरोहीके तीनपंखके मूलभाग.कुशाग्र तीन दर्भकी झुडी.विरतर शुंकुके अग्रभाग तरफ सबको एककरके. पत्नीकी दोभागी माँगसे मूर्धा तक इन सबको ३ बार फिराकर सिमंतोन्नयन करैं. ॐभूर्विनयामि(१)
ॐभुवर्विनयामि(२)
ॐस्वर्विनयामि(३)
पाँच औदुंबर फलसे बनी हुई वेणी पत्नीके मूर्धामें मंत्रसे बाँधे.(भावार्थ यह हैं कि यह औदुंबर के वृक्षपर बहोत फल आतें हैं वैसे हे पत्नी तूं अनेकपुत्रको प्राप्त कर")मंत्रः- ॐअय मूर्जावतो वृक्षऽऊर्जीव फलिनी भव" ततो भर्ता (पति) वीणागाथिनौ वीणावादन सहित( दो सामवेदीको)" राजानं संगायेताम्" (कहैं.) प्रैषमाह. तब सामवेदी सोमगान करैं. ॐ सोमऽएवनो राजेमा मानुषीः प्रजाः|| अविमुक्तचक्रऽआसीरंस्तीरे तुभ्यं गंगा" ( वीणावादन और सामगान गर्भिणी और गर्भको आनंद प्रद रहैं. ऐसे प्रयोजनसे हैं.)
स्मृत्युक्तान् दश संख्यान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये कर्मांग देवता प्रीयताम्"(संकल्पके दश ब्राह्मण को सीमंत ब्रह्मभोजनका दोष नहीं.) कृतस्य विधेः सीमंतोन्नयन संस्कार परिपूर्णतास्तु" मातृगणं विसृज्य"
वर्तमानमें सिर्फ " गोद भराई" रीवाज होता हैं. वैदिक सीमंत नहीं.इस लिए वैदिक संस्कारको ही महत्व दिया जायें.
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें